Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Η παρούσα ηχογράφηση συγκαταλέγεται στις ηχογραφήσεις που πραγματοποίησε η αγγλική δισκογραφική εταιρεία Gramophone στην Αθήνα, το διάστημα 22 Φεβρουαρίου – 18 Μαρτίου 1926, με ηχολήπτη τον Harold E. Davidson.
Με βάση τα ευρήματα στην ιστορική δισκογραφία, πρόκειται για μουσικό σκοπό που έχαιρε μεγάλης δημοφιλίας και που πέρασε στην ιστορία ως παραδοσιακή μελωδία των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης. Απαντά με τίτλους όπως «Χασάπικο πολίτικο» (παρούσα ηχογράφηση), «Ο βλάμης», «Μάγκας», «Ο μάγκας», «Χασαπάκι δεν σε θέλω πια».
Ξεκινώντας με την ελληνική δισκογραφία, ο Τούντας φαίνεται να έχει χρησιμοποιήσει την πρώτη μελωδία των στίχων από το «Χασαπάκι / μάγκας / βλάμης» στο τραγούδι «Το καλοκαίρι τώρα», και εκεί ως πρώτη μελωδία των στίχων.
Το ίδιο ακριβώς κομμάτι της μελωδίας φαίνεται πως έχει χρησιμοποιηθεί και σε άλλα, μη ελληνόφωνα ρεπερτόρια. Ο Aaron Lebedeff ηχογράφησε στις 3 Νοεμβρίου του 1926 το εβραϊκό τραγούδι με τίτλο “Mein Velvele” (Vocalion E4033 - 13043 και Brunswick E4033 - 17061). Το τραγούδι αυτό το ακούσαμε στην συλλογή του συλλέκτη Martin Schwartz και χρησιμοποιεί την ίδια αρχική μελωδία των στίχων. Επιπλέον, έχουμε αναφορά πως το τραγούδι με τίτλο “Malkele” που ηχογράφησε ο Morris Goldstein, επίσης στην γλώσσα των ανατολικών Ασκενάζι (Yiddish), περίπου το 1923 στη Νέα Υόρκη, χρησιμοποιεί και αυτό την εν λόγω μουσική φράση. Δεν κατέστη δυνατό να το επαληθεύσουμε.
Στο εξαιρετικά ενδιαφέρον blog του Itzik Gottesman για το “An-sky Jewish Folklore Research Project”, συναντάμε το τραγούδι με τίτλο “Geltenyu”. Το 1972 στην Φιλαδέλφεια, ο γαμπρός της Clara Crasner, Robert Freedman, την ηχογραφεί και μεταξύ των τραγουδιών που εκτελεί είναι και το παραπάνω, το οποίο επίσης χρησιμοποιεί την μουσική φράση που μας ενδιαφέρει.
Τον σκοπό, όμως, τον συναντάμε και στα Βαλκάνια, συγκεκριμένα στην περιοχή της Βουλγαρίας, ηχογραφημένο με τον τίτλο “Да ви кажа братя големия си дерт”. Το κομμάτι εκτελείται από τον Constantin Bambov. Δεν κατέστη δυνατό να τεκμηριώσουμε πλήρως την ηχογράφηση. Με βάση την χρονολόγηση του Vernon (1995) η εταιρεία Pathé πραγματοποίησε τις πρώτες ηχογραφήσεις της στα Βαλκάνια μεταξύ 1903–1905. Το πιθανότερο, η συγκεκριμένη ηχογράφηση πραγματοποιήθηκε περίπου το 1926–1927.
Ο συγκρητισμός που παρατηρείται στις μουσικές πραγματώσεις των περιοχών όπου έζησαν και ηχογράφησαν Έλληνες, κυρίως στο κομμάτι των λαϊκών παραδόσεων, είναι μνημειώδης. Μία ακρόαση της ιστορικής δισκογραφίας, η οποία ξεκινάει στη Νέα Υόρκη, στη Σμύρνη, στην Κωνσταντινούπολη, στην Αθήνα και στην Θεσσαλονίκη από το 1900, είναι αρκετή. Ένα ουσιαστικό κομμάτι αυτού του συγκρητισμού αφορά τους Εβραίους, οι οποίοι αποτελούν βασικούς αγωγούς στην ανεπανάληπτη σε ποικιλία πολιτισμική παρακαταθήκη του ελληνόφωνου κόσμου. Δανείζονται και δανείζουν, αλλά και κουβαλούν πιο μακρινές παραδόσεις από τα μέρη που ζούσαν προηγουμένως και τους τόπους που ταξίδεψαν. Αποτελούν κεντρικούς συνομιλητές στην ελληνική και την οθωμανική οικουμένη, μαζί με τουρκόφωνους μουσουλμάνους, ορθόδοξους αλλά και καθολικούς ελληνόφωνους και Αρμένηδες, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, και συνθέτουν ένα πλούσιο μουσικό μωσαϊκό, το οποίο αποτελείται από ετερογενή αλλά αλληλοπεριχωρητικά παλίμψηστα: μία δεξαμενή στην οποία ο καθένας προσθέτει και από την οποία ο καθένας λαμβάνει.
Οι πηγές μαρτυρούν την διαχρονική ύπαρξη εβραϊκού στοιχείου τουλάχιστον από την ελληνιστική περίοδο, σε περιοχές που χιλιετίες αργότερα σχημάτισαν το σύγχρονο ελληνικό κράτος. Μετά το «Διάταγμα των Μεδιολάνων» το 313 μ.Χ. και την σταδιακή χριστιανοποίηση της Ανατολικής Αυτοκρατορίας, το εβραϊκό στοιχείο βρέθηκε σε δυσχερή θέση. Οι εβραϊκοί πληθυσμοί που είναι εδραιωμένοι από τότε στα εν λόγω εδάφη είναι γνωστοί ως «ρωμανιώτες» (Ρώμη – Ρωμιός). Το ιστορικό γεωγραφικό κέντρο αναφοράς τους είναι τα Γιάννινα, και μιλούν την ελληνική με ποικίλες γλωσσικές μείξεις. Μετά το 1492, και το «Διάταγμα της Αλάμπρας» των Ισπανών βασιλέων Φερδινάνδου και Ισαβέλλας, όσοι Εβραίοι δεν αποδέχτηκαν να ασπαστούν τον χριστιανισμό αποπέμφθηκαν από την Ιβηρική χερσόνησο. Πρόκειται για τους «Σεφαραδίτες», μία από τις μεγαλύτερες εβραϊκές εθνοπολιτισμικές κατηγοριοποιήσεις (Sepharad στα εβραϊκά κείμενα αναφέρεται ως η περιοχή της σημερινής Ισπανίας). Η Θεσσαλονίκη αποτέλεσε ένα από τα βασικά σημεία προορισμού αυτής της μετακίνησης, καθώς οι δεσμοί με την πόλη ήταν παλαιότεροι και ήδη στενοί. Εκτός του ρόλου που διαδραμάτισαν οι Έλληνες Εβραίοι στα μουσικά τεκταινόμενα της ελληνικής χερσονήσου, σημαντικές υπήρξαν και οι αλληλο-επιρροές μεταξύ των ελληνόφωνων ορθόδοξων με τους εβραίους στο θρήσκευμα, σε διάφορες άλλες περιοχές όπου οι δύο κοινότητες έζησαν μαζί. Όπως για παράδειγμα στην Οδησσό με τους ανατολικούς Ασκενάζι, οι οποίοι κατά κύριο λόγο ομιλούν την Yiddish, μια ιδιότυπη σημιτικοποιημένη-σλαβοποιημένη γλώσσα (το Βασίλειο του Ashkenaz, απογόνου του Νώε, είναι συνδεδεμένο στα εβραϊκά κείμενα με τα βόρειο-ανατολικά ευρωπαϊκά εδάφη). Το ορχηστρικό τους ρεπερτόριο συχνά καλείται klezmer. Πέραν, δηλαδή, των γεωγραφικών ορίων του σύγχρονου ελληνικού κράτους, οι πολιτισμικές συνομιλίες μεταξύ ελληνορθοδόξων και Εβραίων αφορούν και άλλα σημεία του κόσμου, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική, όπου αντάμωσαν ως μετανάστες.
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Η παρούσα ηχογράφηση συγκαταλέγεται στις ηχογραφήσεις που πραγματοποίησε η αγγλική δισκογραφική εταιρεία Gramophone στην Αθήνα, το διάστημα 22 Φεβρουαρίου – 18 Μαρτίου 1926, με ηχολήπτη τον Harold E. Davidson.
Με βάση τα ευρήματα στην ιστορική δισκογραφία, πρόκειται για μουσικό σκοπό που έχαιρε μεγάλης δημοφιλίας και που πέρασε στην ιστορία ως παραδοσιακή μελωδία των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης. Απαντά με τίτλους όπως «Χασάπικο πολίτικο» (παρούσα ηχογράφηση), «Ο βλάμης», «Μάγκας», «Ο μάγκας», «Χασαπάκι δεν σε θέλω πια».
Ξεκινώντας με την ελληνική δισκογραφία, ο Τούντας φαίνεται να έχει χρησιμοποιήσει την πρώτη μελωδία των στίχων από το «Χασαπάκι / μάγκας / βλάμης» στο τραγούδι «Το καλοκαίρι τώρα», και εκεί ως πρώτη μελωδία των στίχων.
Το ίδιο ακριβώς κομμάτι της μελωδίας φαίνεται πως έχει χρησιμοποιηθεί και σε άλλα, μη ελληνόφωνα ρεπερτόρια. Ο Aaron Lebedeff ηχογράφησε στις 3 Νοεμβρίου του 1926 το εβραϊκό τραγούδι με τίτλο “Mein Velvele” (Vocalion E4033 - 13043 και Brunswick E4033 - 17061). Το τραγούδι αυτό το ακούσαμε στην συλλογή του συλλέκτη Martin Schwartz και χρησιμοποιεί την ίδια αρχική μελωδία των στίχων. Επιπλέον, έχουμε αναφορά πως το τραγούδι με τίτλο “Malkele” που ηχογράφησε ο Morris Goldstein, επίσης στην γλώσσα των ανατολικών Ασκενάζι (Yiddish), περίπου το 1923 στη Νέα Υόρκη, χρησιμοποιεί και αυτό την εν λόγω μουσική φράση. Δεν κατέστη δυνατό να το επαληθεύσουμε.
Στο εξαιρετικά ενδιαφέρον blog του Itzik Gottesman για το “An-sky Jewish Folklore Research Project”, συναντάμε το τραγούδι με τίτλο “Geltenyu”. Το 1972 στην Φιλαδέλφεια, ο γαμπρός της Clara Crasner, Robert Freedman, την ηχογραφεί και μεταξύ των τραγουδιών που εκτελεί είναι και το παραπάνω, το οποίο επίσης χρησιμοποιεί την μουσική φράση που μας ενδιαφέρει.
Τον σκοπό, όμως, τον συναντάμε και στα Βαλκάνια, συγκεκριμένα στην περιοχή της Βουλγαρίας, ηχογραφημένο με τον τίτλο “Да ви кажа братя големия си дерт”. Το κομμάτι εκτελείται από τον Constantin Bambov. Δεν κατέστη δυνατό να τεκμηριώσουμε πλήρως την ηχογράφηση. Με βάση την χρονολόγηση του Vernon (1995) η εταιρεία Pathé πραγματοποίησε τις πρώτες ηχογραφήσεις της στα Βαλκάνια μεταξύ 1903–1905. Το πιθανότερο, η συγκεκριμένη ηχογράφηση πραγματοποιήθηκε περίπου το 1926–1927.
Ο συγκρητισμός που παρατηρείται στις μουσικές πραγματώσεις των περιοχών όπου έζησαν και ηχογράφησαν Έλληνες, κυρίως στο κομμάτι των λαϊκών παραδόσεων, είναι μνημειώδης. Μία ακρόαση της ιστορικής δισκογραφίας, η οποία ξεκινάει στη Νέα Υόρκη, στη Σμύρνη, στην Κωνσταντινούπολη, στην Αθήνα και στην Θεσσαλονίκη από το 1900, είναι αρκετή. Ένα ουσιαστικό κομμάτι αυτού του συγκρητισμού αφορά τους Εβραίους, οι οποίοι αποτελούν βασικούς αγωγούς στην ανεπανάληπτη σε ποικιλία πολιτισμική παρακαταθήκη του ελληνόφωνου κόσμου. Δανείζονται και δανείζουν, αλλά και κουβαλούν πιο μακρινές παραδόσεις από τα μέρη που ζούσαν προηγουμένως και τους τόπους που ταξίδεψαν. Αποτελούν κεντρικούς συνομιλητές στην ελληνική και την οθωμανική οικουμένη, μαζί με τουρκόφωνους μουσουλμάνους, ορθόδοξους αλλά και καθολικούς ελληνόφωνους και Αρμένηδες, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, και συνθέτουν ένα πλούσιο μουσικό μωσαϊκό, το οποίο αποτελείται από ετερογενή αλλά αλληλοπεριχωρητικά παλίμψηστα: μία δεξαμενή στην οποία ο καθένας προσθέτει και από την οποία ο καθένας λαμβάνει.
Οι πηγές μαρτυρούν την διαχρονική ύπαρξη εβραϊκού στοιχείου τουλάχιστον από την ελληνιστική περίοδο, σε περιοχές που χιλιετίες αργότερα σχημάτισαν το σύγχρονο ελληνικό κράτος. Μετά το «Διάταγμα των Μεδιολάνων» το 313 μ.Χ. και την σταδιακή χριστιανοποίηση της Ανατολικής Αυτοκρατορίας, το εβραϊκό στοιχείο βρέθηκε σε δυσχερή θέση. Οι εβραϊκοί πληθυσμοί που είναι εδραιωμένοι από τότε στα εν λόγω εδάφη είναι γνωστοί ως «ρωμανιώτες» (Ρώμη – Ρωμιός). Το ιστορικό γεωγραφικό κέντρο αναφοράς τους είναι τα Γιάννινα, και μιλούν την ελληνική με ποικίλες γλωσσικές μείξεις. Μετά το 1492, και το «Διάταγμα της Αλάμπρας» των Ισπανών βασιλέων Φερδινάνδου και Ισαβέλλας, όσοι Εβραίοι δεν αποδέχτηκαν να ασπαστούν τον χριστιανισμό αποπέμφθηκαν από την Ιβηρική χερσόνησο. Πρόκειται για τους «Σεφαραδίτες», μία από τις μεγαλύτερες εβραϊκές εθνοπολιτισμικές κατηγοριοποιήσεις (Sepharad στα εβραϊκά κείμενα αναφέρεται ως η περιοχή της σημερινής Ισπανίας). Η Θεσσαλονίκη αποτέλεσε ένα από τα βασικά σημεία προορισμού αυτής της μετακίνησης, καθώς οι δεσμοί με την πόλη ήταν παλαιότεροι και ήδη στενοί. Εκτός του ρόλου που διαδραμάτισαν οι Έλληνες Εβραίοι στα μουσικά τεκταινόμενα της ελληνικής χερσονήσου, σημαντικές υπήρξαν και οι αλληλο-επιρροές μεταξύ των ελληνόφωνων ορθόδοξων με τους εβραίους στο θρήσκευμα, σε διάφορες άλλες περιοχές όπου οι δύο κοινότητες έζησαν μαζί. Όπως για παράδειγμα στην Οδησσό με τους ανατολικούς Ασκενάζι, οι οποίοι κατά κύριο λόγο ομιλούν την Yiddish, μια ιδιότυπη σημιτικοποιημένη-σλαβοποιημένη γλώσσα (το Βασίλειο του Ashkenaz, απογόνου του Νώε, είναι συνδεδεμένο στα εβραϊκά κείμενα με τα βόρειο-ανατολικά ευρωπαϊκά εδάφη). Το ορχηστρικό τους ρεπερτόριο συχνά καλείται klezmer. Πέραν, δηλαδή, των γεωγραφικών ορίων του σύγχρονου ελληνικού κράτους, οι πολιτισμικές συνομιλίες μεταξύ ελληνορθοδόξων και Εβραίων αφορούν και άλλα σημεία του κόσμου, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική, όπου αντάμωσαν ως μετανάστες.
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
© 2019 ΑΡΧΕΙΟ ΚΟΥΝΑΔΗ
