Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Η συγκεκριμένη ηχογράφηση πραγματοποιήθηκε πιθανώς στο Μιλάνο, το 1927, από τους Γιώργο Σαβαρή, Τζον και Λουκιανό Μηλιάρη (Columbia 20132 – 8216).
Το τραγούδι ηχογραφήθηκε και από τον Αντώνη Νταλγκά, μεταξύ 11 και 30 Ιουνίου του 1928, για λογαριασμό της Gramophone (HMV BF 1739 – AO 258), με ηχολήπτη τον Edward Fowler, τον Γιώργο Βιδάλη (Odeon 573 – 1248), ενώ καταγράφονται μέχρι στιγμής άλλες τρεις ηχογραφήσεις του στην ελληνική δισκογραφία.
Ο μουσικός σκοπός που χρησιμοποιείται στο εν λόγω τραγούδι απαντά, ως καταληκτικό θέμα της ηχογράφησης, και στο τραγούδι «Μη μου χαλάς τα γούστα μου», το οποίο ηχογραφήθηκε στην Αθήνα το 1927 από τον Κώστα Καρίπη (Columbia UK 20089 - 7724).
Ο σκοπός προέρχεται από το εβραϊκό ρεπερτόριο των Ασκενάζι (klezmer/Yiddish) της Ανατολικής Ευρώπης, με αρχικές καταβολές από την περιοχή της Μολδοβλαχίας, με βάση τα εξαιρετικά ενδιαφέροντα σχόλια του Martin Schwartz στο “Greek-Oriental Rebetica, Songs and Dances in the Asia Minor Style, The Golden Years: 1911–1937” (Arhoolie Folklyric CD 7005). Η παλαιότερη ηχογράφηση που έχει εντοπιστεί είναι με τον τίτλο “יארקע פארט אַוועק“ (Yoshke fort avek, Ο Ιωσήφ φεύγει μακριά – με βάση τον Schwartz, το "Yorke" που αναγράφεται στην ετικέτα είναι τυπογραφικό λάθος). Πραγματοποιήθηκε στη Νέα Υόρκη στις 5 Απριλίου του 1913, για λογαριασμό της Columbia, με τους Goldberg (τσίμπαλο) και Max Yenkovitz (ακορντεόν) (Columbia 38770-1 – E 1397).
Ο μουσικός σκοπός ηχογραφείται ξανά, τον Σεπτέμβρη του 1922, και πάλι από την Columbia στη Νέα Υόρκη (88754 – E 7781). Αυτή τη φορά είναι σε μορφή τραγουδιού, και οι στίχοι μιλάνε για τον Ρωσο-Ιαπωνικό πόλεμο του 1904–1905. Όπως περιγράφει ο Martin Schwartz, μεταφέροντας σχόλια της Ruth Rubin, ο σκοπός τραγουδιόταν στην Βίλνα, την σημερινή πρωτεύουσα της Λιθουανίας και οι στίχοι μιλούσαν για την κατάταξη ενός τοπικού εγκληματία στον στρατό της Ρωσικής Αυτοκρατορίας και για τους αποχωρισμούς, εν δακρύω, με την αγαπημένη του. Στην ετικέτα του δίσκου, το όνομα του Abe Schwartz, δυναμικού πρωταγωνιστή στην αμερικάνικη δισκογραφία του klezmer/Yiddish ρεπερτορίου, δίνεται ως αυτό του συνθέτη. Τραγουδάει ο Abraham Moskowitz.
Ο σκοπός εντοπίζεται και στο αρμενικού ενδιαφέροντος ρεπερτόριο:
- "Yar Ouneyi", Mr Sourapian [Setrak Sourapian ή Sourabian], Νέα Υόρκη, μεταξύ 1922-1926 (Sohag 191-2 - 9)
- "Ah im dolardjis", Mme Lucie, πιθανόν στην Αρμενία, γύρω στα 1927-1928 (Odeon ES 1355 - A 220402 b)
- "Yar Ouneyi", Garabet Merjanian, Νέα Υόρκη, Φεβρουάριος 1928 (Columbia 71003-F)
Ο συγκρητισμός που παρατηρείται στις μουσικές πραγματώσεις των περιοχών όπου έζησαν και ηχογράφησαν Έλληνες, κυρίως στο κομμάτι των λαϊκών παραδόσεων, είναι μνημειώδης. Μία ακρόαση της ιστορικής δισκογραφίας, η οποία ξεκινάει στη Νέα Υόρκη, στη Σμύρνη, στην Κωνσταντινούπολη, στην Αθήνα και στην Θεσσαλονίκη από το 1900, είναι αρκετή. Ένα ουσιαστικό κομμάτι αυτού του συγκρητισμού αφορά τους Εβραίους, οι οποίοι αποτελούν βασικούς αγωγούς στην ανεπανάληπτη σε ποικιλία πολιτισμική παρακαταθήκη του ελληνόφωνου κόσμου. Δανείζονται και δανείζουν, αλλά και κουβαλούν πιο μακρινές παραδόσεις από τα μέρη που ζούσαν προηγουμένως και τους τόπους που ταξίδεψαν. Αποτελούν κεντρικούς συνομιλητές στην ελληνική και την οθωμανική οικουμένη, μαζί με τουρκόφωνους μουσουλμάνους, ορθόδοξους αλλά και καθολικούς ελληνόφωνους και Αρμένηδες, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, και συνθέτουν ένα πλούσιο μουσικό μωσαϊκό, το οποίο αποτελείται από ετερογενή αλλά αλληλοπεριχωρητικά παλίμψηστα: μία δεξαμενή στην οποία ο καθένας προσθέτει και από την οποία ο καθένας λαμβάνει.
Οι πηγές μαρτυρούν την διαχρονική ύπαρξη εβραϊκού στοιχείου τουλάχιστον από την ελληνιστική περίοδο, σε περιοχές που χιλιετίες αργότερα σχημάτισαν το σύγχρονο ελληνικό κράτος. Μετά το «Διάταγμα των Μεδιολάνων» το 313 μ.Χ. και την σταδιακή χριστιανοποίηση της Ανατολικής Αυτοκρατορίας, το εβραϊκό στοιχείο βρέθηκε σε δυσχερή θέση. Οι εβραϊκοί πληθυσμοί που είναι εδραιωμένοι από τότε στα εν λόγω εδάφη είναι γνωστοί ως «ρωμανιώτες» (Ρώμη – Ρωμιός). Το ιστορικό γεωγραφικό κέντρο αναφοράς τους είναι τα Γιάννινα, και μιλούν την ελληνική με ποικίλες γλωσσικές μείξεις. Μετά το 1492, και το «Διάταγμα της Αλάμπρας» των Ισπανών βασιλέων Φερδινάνδου και Ισαβέλλας, όσοι Εβραίοι δεν αποδέχτηκαν να ασπαστούν τον χριστιανισμό αποπέμφθηκαν από την Ιβηρική χερσόνησο. Πρόκειται για τους «Σεφαραδίτες», μία από τις μεγαλύτερες εβραϊκές εθνοπολιτισμικές κατηγοριοποιήσεις (Sepharad στα εβραϊκά κείμενα αναφέρεται ως η περιοχή της σημερινής Ισπανίας). Η Θεσσαλονίκη αποτέλεσε ένα από τα βασικά σημεία προορισμού αυτής της μετακίνησης, καθώς οι δεσμοί με την πόλη ήταν παλαιότεροι και ήδη στενοί. Εκτός του ρόλου που διαδραμάτισαν οι Έλληνες Εβραίοι στα μουσικά τεκταινόμενα της ελληνικής χερσονήσου, σημαντικές υπήρξαν και οι αλληλο-επιρροές μεταξύ των ελληνόφωνων ορθόδοξων με τους εβραίους στο θρήσκευμα, σε διάφορες άλλες περιοχές όπου οι δύο κοινότητες έζησαν μαζί. Όπως για παράδειγμα στην Οδησσό με τους ανατολικούς Ασκενάζι, οι οποίοι κατά κύριο λόγο ομιλούν την Yiddish, μια ιδιότυπη σημιτικοποιημένη-σλαβοποιημένη γλώσσα (το Βασίλειο του Ashkenaz, απογόνου του Νώε, είναι συνδεδεμένο στα εβραϊκά κείμενα με τα βόρειο-ανατολικά ευρωπαϊκά εδάφη). Το ορχηστρικό τους ρεπερτόριο συχνά καλείται klezmer. Πέραν, δηλαδή, των γεωγραφικών ορίων του σύγχρονου ελληνικού κράτους, οι πολιτισμικές συνομιλίες μεταξύ ελληνορθοδόξων και Εβραίων αφορούν και άλλα σημεία του κόσμου, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική, όπου αντάμωσαν ως μετανάστες.
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Η συγκεκριμένη ηχογράφηση πραγματοποιήθηκε πιθανώς στο Μιλάνο, το 1927, από τους Γιώργο Σαβαρή, Τζον και Λουκιανό Μηλιάρη (Columbia 20132 – 8216).
Το τραγούδι ηχογραφήθηκε και από τον Αντώνη Νταλγκά, μεταξύ 11 και 30 Ιουνίου του 1928, για λογαριασμό της Gramophone (HMV BF 1739 – AO 258), με ηχολήπτη τον Edward Fowler, τον Γιώργο Βιδάλη (Odeon 573 – 1248), ενώ καταγράφονται μέχρι στιγμής άλλες τρεις ηχογραφήσεις του στην ελληνική δισκογραφία.
Ο μουσικός σκοπός που χρησιμοποιείται στο εν λόγω τραγούδι απαντά, ως καταληκτικό θέμα της ηχογράφησης, και στο τραγούδι «Μη μου χαλάς τα γούστα μου», το οποίο ηχογραφήθηκε στην Αθήνα το 1927 από τον Κώστα Καρίπη (Columbia UK 20089 - 7724).
Ο σκοπός προέρχεται από το εβραϊκό ρεπερτόριο των Ασκενάζι (klezmer/Yiddish) της Ανατολικής Ευρώπης, με αρχικές καταβολές από την περιοχή της Μολδοβλαχίας, με βάση τα εξαιρετικά ενδιαφέροντα σχόλια του Martin Schwartz στο “Greek-Oriental Rebetica, Songs and Dances in the Asia Minor Style, The Golden Years: 1911–1937” (Arhoolie Folklyric CD 7005). Η παλαιότερη ηχογράφηση που έχει εντοπιστεί είναι με τον τίτλο “יארקע פארט אַוועק“ (Yoshke fort avek, Ο Ιωσήφ φεύγει μακριά – με βάση τον Schwartz, το "Yorke" που αναγράφεται στην ετικέτα είναι τυπογραφικό λάθος). Πραγματοποιήθηκε στη Νέα Υόρκη στις 5 Απριλίου του 1913, για λογαριασμό της Columbia, με τους Goldberg (τσίμπαλο) και Max Yenkovitz (ακορντεόν) (Columbia 38770-1 – E 1397).
Ο μουσικός σκοπός ηχογραφείται ξανά, τον Σεπτέμβρη του 1922, και πάλι από την Columbia στη Νέα Υόρκη (88754 – E 7781). Αυτή τη φορά είναι σε μορφή τραγουδιού, και οι στίχοι μιλάνε για τον Ρωσο-Ιαπωνικό πόλεμο του 1904–1905. Όπως περιγράφει ο Martin Schwartz, μεταφέροντας σχόλια της Ruth Rubin, ο σκοπός τραγουδιόταν στην Βίλνα, την σημερινή πρωτεύουσα της Λιθουανίας και οι στίχοι μιλούσαν για την κατάταξη ενός τοπικού εγκληματία στον στρατό της Ρωσικής Αυτοκρατορίας και για τους αποχωρισμούς, εν δακρύω, με την αγαπημένη του. Στην ετικέτα του δίσκου, το όνομα του Abe Schwartz, δυναμικού πρωταγωνιστή στην αμερικάνικη δισκογραφία του klezmer/Yiddish ρεπερτορίου, δίνεται ως αυτό του συνθέτη. Τραγουδάει ο Abraham Moskowitz.
Ο σκοπός εντοπίζεται και στο αρμενικού ενδιαφέροντος ρεπερτόριο:
- "Yar Ouneyi", Mr Sourapian [Setrak Sourapian ή Sourabian], Νέα Υόρκη, μεταξύ 1922-1926 (Sohag 191-2 - 9)
- "Ah im dolardjis", Mme Lucie, πιθανόν στην Αρμενία, γύρω στα 1927-1928 (Odeon ES 1355 - A 220402 b)
- "Yar Ouneyi", Garabet Merjanian, Νέα Υόρκη, Φεβρουάριος 1928 (Columbia 71003-F)
Ο συγκρητισμός που παρατηρείται στις μουσικές πραγματώσεις των περιοχών όπου έζησαν και ηχογράφησαν Έλληνες, κυρίως στο κομμάτι των λαϊκών παραδόσεων, είναι μνημειώδης. Μία ακρόαση της ιστορικής δισκογραφίας, η οποία ξεκινάει στη Νέα Υόρκη, στη Σμύρνη, στην Κωνσταντινούπολη, στην Αθήνα και στην Θεσσαλονίκη από το 1900, είναι αρκετή. Ένα ουσιαστικό κομμάτι αυτού του συγκρητισμού αφορά τους Εβραίους, οι οποίοι αποτελούν βασικούς αγωγούς στην ανεπανάληπτη σε ποικιλία πολιτισμική παρακαταθήκη του ελληνόφωνου κόσμου. Δανείζονται και δανείζουν, αλλά και κουβαλούν πιο μακρινές παραδόσεις από τα μέρη που ζούσαν προηγουμένως και τους τόπους που ταξίδεψαν. Αποτελούν κεντρικούς συνομιλητές στην ελληνική και την οθωμανική οικουμένη, μαζί με τουρκόφωνους μουσουλμάνους, ορθόδοξους αλλά και καθολικούς ελληνόφωνους και Αρμένηδες, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, και συνθέτουν ένα πλούσιο μουσικό μωσαϊκό, το οποίο αποτελείται από ετερογενή αλλά αλληλοπεριχωρητικά παλίμψηστα: μία δεξαμενή στην οποία ο καθένας προσθέτει και από την οποία ο καθένας λαμβάνει.
Οι πηγές μαρτυρούν την διαχρονική ύπαρξη εβραϊκού στοιχείου τουλάχιστον από την ελληνιστική περίοδο, σε περιοχές που χιλιετίες αργότερα σχημάτισαν το σύγχρονο ελληνικό κράτος. Μετά το «Διάταγμα των Μεδιολάνων» το 313 μ.Χ. και την σταδιακή χριστιανοποίηση της Ανατολικής Αυτοκρατορίας, το εβραϊκό στοιχείο βρέθηκε σε δυσχερή θέση. Οι εβραϊκοί πληθυσμοί που είναι εδραιωμένοι από τότε στα εν λόγω εδάφη είναι γνωστοί ως «ρωμανιώτες» (Ρώμη – Ρωμιός). Το ιστορικό γεωγραφικό κέντρο αναφοράς τους είναι τα Γιάννινα, και μιλούν την ελληνική με ποικίλες γλωσσικές μείξεις. Μετά το 1492, και το «Διάταγμα της Αλάμπρας» των Ισπανών βασιλέων Φερδινάνδου και Ισαβέλλας, όσοι Εβραίοι δεν αποδέχτηκαν να ασπαστούν τον χριστιανισμό αποπέμφθηκαν από την Ιβηρική χερσόνησο. Πρόκειται για τους «Σεφαραδίτες», μία από τις μεγαλύτερες εβραϊκές εθνοπολιτισμικές κατηγοριοποιήσεις (Sepharad στα εβραϊκά κείμενα αναφέρεται ως η περιοχή της σημερινής Ισπανίας). Η Θεσσαλονίκη αποτέλεσε ένα από τα βασικά σημεία προορισμού αυτής της μετακίνησης, καθώς οι δεσμοί με την πόλη ήταν παλαιότεροι και ήδη στενοί. Εκτός του ρόλου που διαδραμάτισαν οι Έλληνες Εβραίοι στα μουσικά τεκταινόμενα της ελληνικής χερσονήσου, σημαντικές υπήρξαν και οι αλληλο-επιρροές μεταξύ των ελληνόφωνων ορθόδοξων με τους εβραίους στο θρήσκευμα, σε διάφορες άλλες περιοχές όπου οι δύο κοινότητες έζησαν μαζί. Όπως για παράδειγμα στην Οδησσό με τους ανατολικούς Ασκενάζι, οι οποίοι κατά κύριο λόγο ομιλούν την Yiddish, μια ιδιότυπη σημιτικοποιημένη-σλαβοποιημένη γλώσσα (το Βασίλειο του Ashkenaz, απογόνου του Νώε, είναι συνδεδεμένο στα εβραϊκά κείμενα με τα βόρειο-ανατολικά ευρωπαϊκά εδάφη). Το ορχηστρικό τους ρεπερτόριο συχνά καλείται klezmer. Πέραν, δηλαδή, των γεωγραφικών ορίων του σύγχρονου ελληνικού κράτους, οι πολιτισμικές συνομιλίες μεταξύ ελληνορθοδόξων και Εβραίων αφορούν και άλλα σημεία του κόσμου, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική, όπου αντάμωσαν ως μετανάστες.
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
© 2019 ΑΡΧΕΙΟ ΚΟΥΝΑΔΗ
