Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Κοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Οι ιστορικές πηγές υπογραμμίζουν τις στενές σχέσεις μεταξύ της ιταλόφωνης και της ελληνόφωνης μουσικής. Οι συνομιλίες που αναπτύχθηκαν μεταξύ συγκεκριμένων τόπων, όπως τα νησιά του Ιονίου, τα Δωδεκάνησα και η Πάτρα, με ιταλικές πόλεις, και τα αποτελέσματά τους είναι αρκετά ώστε να αναδείξουν τους ισχυρούς δεσμούς μεταξύ των δύο εθνοπολιτισμικών ομάδων. Επιπλέον, σχέσεις σφυρηλατήθηκαν σε τόπους όπου οι δυο εθνότητες έζησαν μαζί. Όπως, για παράδειγμα, στην περίπτωση της κοσμοπολίτικης Σμύρνης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ή σε αυτήν της Νέας Υόρκης, όπου Ιταλοί και Έλληνες μετέβησαν ως μετανάστες. Ερευνώντας το ιστορικό υλικό, φαίνεται ότι ειδικά μία πόλη της ιταλικής χερσονήσου ανέπτυξε ιδιαίτερες σχέσεις με τα μεγάλα αστικά κέντρα όπου πρωταγωνίστησαν ελληνόφωνοι μουσικοί. Πρόκειται για τη Νάπολη και το περίφημο Canzone Napoletana. Το “Μια Πριγκηπιώτισσα” ή “Φασουλιώτισσα” ανήκει σε ένα corpus τραγουδιών, από το οποίο οι Έλληνες πρωταγωνιστές δανείστηκαν μουσική ή/και στίχο από προϋπάρχοντα ναπολιτάνικα. Σε πολλές περιπτώσεις, οι οικειοποιήσεις δεν αφορούν μόνο το ναπολιτάνικο τραγούδι αλλά συνολικά το ιταλόφωνο, καθώς συχνά τα πρωτότυπα ναπολιτάνικα μεταφράστηκαν στην ιταλική, από την οποία προέκυψε το δάνειο. Τα τραγούδια αυτά εξέβαλαν στον ελληνόφωνο κόσμο είτε διά της ευθείας οδού, είτε δια της τεθλασμένης, μέσω άλλων ρεπερτοριακών δικτύων. Σε κάθε περίπτωση, η διακίνηση μουσικών αποτελεί ήδη πραγματικότητα πριν τον 20ό αιώνα, με τις περιοδείες των θεατρικών και μουσικών παραστάσεων αλλά και με τα δίκτυα των μουσικών εκδοτικών οίκων. Η δισκογραφία όχι μόνο ενσωματώνεται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά διαδραματίζει καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό του. Η οικειοποίηση από την πλευρά των Ελλήνων μουσικών είναι διττή: αφορά αφενός τον στίχο ο οποίος πλέον είναι ελληνικός (συχνά, μάλιστα, δεν έχει καμία σχέση με τον πρωτότυπο), αλλά, αφετέρου, αφορά και τις πρακτικές εκτέλεσης: διαφορετικό οργανολόγιο, διαφορετικό τραγουδιστικό ύφος, συχνά διαφοροποιήσεις στις μελωδικές και ρυθμικές φόρμες, αλλά και στις αρμονίες. Οι Έλληνες μουσικοί προσαρμόζουν αυτό που ακούν στη δική τους συνθήκη, με βάση τις δικές τους δυνατότητες. Άλλωστε, η συνθήκη των μαντολίνων, των κιθάρων, των μαρς, της φωνητικής πολυφωνίας και του bel canto φωνητικού ιδιώματος αποτελούν χαρακτηριστικά που φανερώνουν τις επιρροές του Canzone Napoletana στο ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι. Θα πρέπει, επίσης, να σημειωθεί πως σε ποικίλες περιπτώσεις, συχνά και λόγω της μεγάλης επιτυχίας που γνώρισαν τα τραγούδια διεθνώς, το δίκτυο που τελικά σχηματίζεται είναι εξαιρετικά σύνθετο και δεν αφορά μόνο τις ελληνο-ιταλικές σχέσεις.
Στην ελληνική ιστορική δισκογραφία έχουν εντοπιστεί μέχρι τώρα έξι ηχογραφήσεις:
- “Φασουλιώτισσα”, Ελληνική Εστουδιαντίνα, Gramophone 1555y – 3-14588, Κωνσταντινούπολη, Ιούνιος 1910
- “Μια Πριγκηπιώτισσα”, Ελληνική Εστουδιαντίνα, Gramophone 1642y – 3-14110, Κωνσταντινούπολη, 3 Ιουλίου 1910 (επανέκδοση: Victor 63521-A, παρούσα ηχογράφηση). Την ευθύνη της ηχογράφησης είχε ο ηχολήπτης Arthur Clarke
- “Πριγκηπιώτισσα”, Εστουδιαντίνα Χριστοδουλίδη, Favorite 3949-t – 1-59039, Κωνσταντινούπολη, 5 Ιουλίου 1910 (επανέκδοση: Columbia E 6077)
- “Η Πριγκηπιώτισσα”, Αντώνης Μελιτσιάνος, Grammavox 13005, Κωνσταντινούπολη, 1910-1911
- “Πριγκηπιώτισσα”, Εστουδιαντίνα, Odeon Cx 2116 - X 46362, Κωνσταντινούπολη, μεταξύ 1909-1912
- “Φασουλιώτισσα”, Μάριος Λυμπερόπουλος, Victor B 21301 – 72933, Νέα Υόρκη, 20 Δεκεμβρίου 1917
Στην τελευταία ηχογράφηση, του 1917 στη Νέα Υόρκη, το τραγούδι εκτελεί η στρατιωτικού τύπου ορχήστρα υπό την διεύθυνση του Nathaniel Shilkret (γεννημένου ως Natan Schüldkraut), Αμερικανού συνθέτη και μαέστρου με εβραϊκή καταγωγή από το Lviv της σημερινής Ουκρανίας. Οι δύο ελληνικές εκδοχές, εκτός από τον τίτλο, παρουσιάζουν μικροδιαφορές στο στίχο.
Το τραγούδι αποτελεί ελληνική διασκευή του ναπολιτάνικου τραγουδιού με τίτλο "So' turnato", σε μουσική του Rodolfo Falvo (1873 – 1937) και στίχους του Alessandro Cassese (1876 – 1916). Το τραγούδι διασκεύασε ο Νικόλαος Κόκκινος με ελληνικούς στίχους του Βασίλειου Σιδερή, όπως προκύπτει από την παρτιτούρα που εκδόθηκε στην Αθήνα από τον εκδοτικό οίκο Γεωργίου Δ. Φέξη με τίτλο "Η Φασουλιώτισσα".
Το "So' turnato" ηχογραφήθηκε —πιθανότατα για πρώτη φορά— το 1907 στο Μιλάνο από την Annita Di Landa και ορχήστρα για την Gramophone Concert Record (11105b – X 93113). Ηχογραφήθηκε, επίσης, στη δισκογραφία των 78 στροφών από τον Pasquale Sirabella (Era Grand Record 42527, Νάπολη, μάλλον μεταξύ 1907–1912), τον Francesco Daddi (Columbia 4936-1 – E675, περίπου Οκτώβριος 1910), τον Diego Giannini, τη Lina Cavalieri (Pathé 62011, 1917).
H παρτιτούρα του τραγουδιού περιλαμβάνεται, μαζί με οκτώ ακόμα παρτιτούρες τραγουδιών του συνθέτη, στην έκδοση "Piedigrotta, Falvo – Settembre 1907" (σελ. 16–17), η οποία κυκλοφόρησε στη Νάπολη τον Σεπτέμβριο του 1907 από τον οίκο il Cafè-Chantant (βλ. και εδώ). Επίσης, εκδόθηκε και από τον οίκο La Canzonetta των Capolongo-Feola (Νάπολη 1907).
Το “Piedigrotta” αφορά σε μία από τις πιο διάσημες και παλαιότερες θρησκευτικές γιορτές που πραγματοποιούνταν στη Νάπολη. Κατά την διάρκεια της γιορτής ένας μουσικός διαγωνισμός λάμβανε χώρα, ο οποίος κατά τον 19ο αιώνα μετατράπηκε σε δυναμικό φεστιβάλ. Το εν λόγω φεστιβάλ πήρε τη μορφή εμπορικού μηχανισμού, ο οποίος έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση και προώθηση του ναπολιτάνικου τραγουδιού.
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Κοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Οι ιστορικές πηγές υπογραμμίζουν τις στενές σχέσεις μεταξύ της ιταλόφωνης και της ελληνόφωνης μουσικής. Οι συνομιλίες που αναπτύχθηκαν μεταξύ συγκεκριμένων τόπων, όπως τα νησιά του Ιονίου, τα Δωδεκάνησα και η Πάτρα, με ιταλικές πόλεις, και τα αποτελέσματά τους είναι αρκετά ώστε να αναδείξουν τους ισχυρούς δεσμούς μεταξύ των δύο εθνοπολιτισμικών ομάδων. Επιπλέον, σχέσεις σφυρηλατήθηκαν σε τόπους όπου οι δυο εθνότητες έζησαν μαζί. Όπως, για παράδειγμα, στην περίπτωση της κοσμοπολίτικης Σμύρνης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ή σε αυτήν της Νέας Υόρκης, όπου Ιταλοί και Έλληνες μετέβησαν ως μετανάστες. Ερευνώντας το ιστορικό υλικό, φαίνεται ότι ειδικά μία πόλη της ιταλικής χερσονήσου ανέπτυξε ιδιαίτερες σχέσεις με τα μεγάλα αστικά κέντρα όπου πρωταγωνίστησαν ελληνόφωνοι μουσικοί. Πρόκειται για τη Νάπολη και το περίφημο Canzone Napoletana. Το “Μια Πριγκηπιώτισσα” ή “Φασουλιώτισσα” ανήκει σε ένα corpus τραγουδιών, από το οποίο οι Έλληνες πρωταγωνιστές δανείστηκαν μουσική ή/και στίχο από προϋπάρχοντα ναπολιτάνικα. Σε πολλές περιπτώσεις, οι οικειοποιήσεις δεν αφορούν μόνο το ναπολιτάνικο τραγούδι αλλά συνολικά το ιταλόφωνο, καθώς συχνά τα πρωτότυπα ναπολιτάνικα μεταφράστηκαν στην ιταλική, από την οποία προέκυψε το δάνειο. Τα τραγούδια αυτά εξέβαλαν στον ελληνόφωνο κόσμο είτε διά της ευθείας οδού, είτε δια της τεθλασμένης, μέσω άλλων ρεπερτοριακών δικτύων. Σε κάθε περίπτωση, η διακίνηση μουσικών αποτελεί ήδη πραγματικότητα πριν τον 20ό αιώνα, με τις περιοδείες των θεατρικών και μουσικών παραστάσεων αλλά και με τα δίκτυα των μουσικών εκδοτικών οίκων. Η δισκογραφία όχι μόνο ενσωματώνεται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά διαδραματίζει καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό του. Η οικειοποίηση από την πλευρά των Ελλήνων μουσικών είναι διττή: αφορά αφενός τον στίχο ο οποίος πλέον είναι ελληνικός (συχνά, μάλιστα, δεν έχει καμία σχέση με τον πρωτότυπο), αλλά, αφετέρου, αφορά και τις πρακτικές εκτέλεσης: διαφορετικό οργανολόγιο, διαφορετικό τραγουδιστικό ύφος, συχνά διαφοροποιήσεις στις μελωδικές και ρυθμικές φόρμες, αλλά και στις αρμονίες. Οι Έλληνες μουσικοί προσαρμόζουν αυτό που ακούν στη δική τους συνθήκη, με βάση τις δικές τους δυνατότητες. Άλλωστε, η συνθήκη των μαντολίνων, των κιθάρων, των μαρς, της φωνητικής πολυφωνίας και του bel canto φωνητικού ιδιώματος αποτελούν χαρακτηριστικά που φανερώνουν τις επιρροές του Canzone Napoletana στο ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι. Θα πρέπει, επίσης, να σημειωθεί πως σε ποικίλες περιπτώσεις, συχνά και λόγω της μεγάλης επιτυχίας που γνώρισαν τα τραγούδια διεθνώς, το δίκτυο που τελικά σχηματίζεται είναι εξαιρετικά σύνθετο και δεν αφορά μόνο τις ελληνο-ιταλικές σχέσεις.
Στην ελληνική ιστορική δισκογραφία έχουν εντοπιστεί μέχρι τώρα έξι ηχογραφήσεις:
- “Φασουλιώτισσα”, Ελληνική Εστουδιαντίνα, Gramophone 1555y – 3-14588, Κωνσταντινούπολη, Ιούνιος 1910
- “Μια Πριγκηπιώτισσα”, Ελληνική Εστουδιαντίνα, Gramophone 1642y – 3-14110, Κωνσταντινούπολη, 3 Ιουλίου 1910 (επανέκδοση: Victor 63521-A, παρούσα ηχογράφηση). Την ευθύνη της ηχογράφησης είχε ο ηχολήπτης Arthur Clarke
- “Πριγκηπιώτισσα”, Εστουδιαντίνα Χριστοδουλίδη, Favorite 3949-t – 1-59039, Κωνσταντινούπολη, 5 Ιουλίου 1910 (επανέκδοση: Columbia E 6077)
- “Η Πριγκηπιώτισσα”, Αντώνης Μελιτσιάνος, Grammavox 13005, Κωνσταντινούπολη, 1910-1911
- “Πριγκηπιώτισσα”, Εστουδιαντίνα, Odeon Cx 2116 - X 46362, Κωνσταντινούπολη, μεταξύ 1909-1912
- “Φασουλιώτισσα”, Μάριος Λυμπερόπουλος, Victor B 21301 – 72933, Νέα Υόρκη, 20 Δεκεμβρίου 1917
Στην τελευταία ηχογράφηση, του 1917 στη Νέα Υόρκη, το τραγούδι εκτελεί η στρατιωτικού τύπου ορχήστρα υπό την διεύθυνση του Nathaniel Shilkret (γεννημένου ως Natan Schüldkraut), Αμερικανού συνθέτη και μαέστρου με εβραϊκή καταγωγή από το Lviv της σημερινής Ουκρανίας. Οι δύο ελληνικές εκδοχές, εκτός από τον τίτλο, παρουσιάζουν μικροδιαφορές στο στίχο.
Το τραγούδι αποτελεί ελληνική διασκευή του ναπολιτάνικου τραγουδιού με τίτλο "So' turnato", σε μουσική του Rodolfo Falvo (1873 – 1937) και στίχους του Alessandro Cassese (1876 – 1916). Το τραγούδι διασκεύασε ο Νικόλαος Κόκκινος με ελληνικούς στίχους του Βασίλειου Σιδερή, όπως προκύπτει από την παρτιτούρα που εκδόθηκε στην Αθήνα από τον εκδοτικό οίκο Γεωργίου Δ. Φέξη με τίτλο "Η Φασουλιώτισσα".
Το "So' turnato" ηχογραφήθηκε —πιθανότατα για πρώτη φορά— το 1907 στο Μιλάνο από την Annita Di Landa και ορχήστρα για την Gramophone Concert Record (11105b – X 93113). Ηχογραφήθηκε, επίσης, στη δισκογραφία των 78 στροφών από τον Pasquale Sirabella (Era Grand Record 42527, Νάπολη, μάλλον μεταξύ 1907–1912), τον Francesco Daddi (Columbia 4936-1 – E675, περίπου Οκτώβριος 1910), τον Diego Giannini, τη Lina Cavalieri (Pathé 62011, 1917).
H παρτιτούρα του τραγουδιού περιλαμβάνεται, μαζί με οκτώ ακόμα παρτιτούρες τραγουδιών του συνθέτη, στην έκδοση "Piedigrotta, Falvo – Settembre 1907" (σελ. 16–17), η οποία κυκλοφόρησε στη Νάπολη τον Σεπτέμβριο του 1907 από τον οίκο il Cafè-Chantant (βλ. και εδώ). Επίσης, εκδόθηκε και από τον οίκο La Canzonetta των Capolongo-Feola (Νάπολη 1907).
Το “Piedigrotta” αφορά σε μία από τις πιο διάσημες και παλαιότερες θρησκευτικές γιορτές που πραγματοποιούνταν στη Νάπολη. Κατά την διάρκεια της γιορτής ένας μουσικός διαγωνισμός λάμβανε χώρα, ο οποίος κατά τον 19ο αιώνα μετατράπηκε σε δυναμικό φεστιβάλ. Το εν λόγω φεστιβάλ πήρε τη μορφή εμπορικού μηχανισμού, ο οποίος έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση και προώθηση του ναπολιτάνικου τραγουδιού.
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
© 2019 ΑΡΧΕΙΟ ΚΟΥΝΑΔΗ
