Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Κοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Ένα από αυτά τα συναρπαστικά δίκτυα αφορά γαλλικά τραγούδια, τα οποία οικειοποιήθηκαν μεταξύ άλλων και Έλληνες μουσικοί. Η οικειοποίηση είναι διττή: αφορά αφενός τον στίχο ο οποίος πλέον είναι ελληνικός (συχνά, μάλιστα, δεν έχει καμία σχέση με τον πρωτότυπο), αλλά, αφετέρου, και τις πρακτικές εκτέλεσης: διαφορετικό οργανολόγιο, διαφορετικό τραγουδιστικό ύφος, συχνά διαφοροποιήσεις στις μελωδικές και ρυθμικές φόρμες, και στις αρμονίες. Οι Έλληνες μουσικοί προσαρμόζουν αυτό που ακούν στη δική τους συνθήκη, με βάση τις δικές τους δυνατότητες. Η γαλλική οικουμένη δανείζει τα chansons της, τα οποία κουβαλούν μια δυναμική παράδοση τραγουδοποιΐας και επιτέλεσης. Το Παρίσι, η Μονμάρτη και τα cabarets artistiques επηρεάζουν τις μουσικές του κόσμου. Η ατμόσφαιρα από το Chat Noir, το οποίο λειτούργησε από το 1881, φτάνει και στην ελληνική οικουμένη. Τέτοιου τύπου μουσικοί τόποι, τα περίφημα καφέ σαντάν, προκύπτουν στην Αθήνα αλλά και σε άλλα αστικά κέντρα του ελληνικού κράτους. Αυτά τα γαλλικά τραγούδια εξέβαλαν στον ελληνόφωνο κόσμο είτε διά της ευθείας οδού, είτε δια της τεθλασμένης, μέσω άλλων ρεπερτοριακών δικτύων. Σε κάθε περίπτωση, η διακίνηση μουσικών αποτελεί ήδη πραγματικότητα πριν τον 20ό αιώνα, με τις περιοδείες των θεατρικών και μουσικών παραστάσεων αλλά και με τα δίκτυα των μουσικών εκδοτικών οίκων. Η δισκογραφία όχι μόνο ενσωματώνεται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά διαδραματίζει και καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό του.
Η εν λόγω ηχογράφηση αποτελεί διασκευή με ελληνικούς στίχους του γαλλικού τραγουδιού "Sous le soleil Marocain", σε μουσική του Romain Desmoulins (Μασσαλία, 1 Σεπτεμβρίου 1881 - Παρίσι, 3 Ιανουαρίου 1939) και στίχους του Lucien Dommel (Lucien Kleinpeter, Παρίσι, 14 Ιουνίου 1882 - Παρίσι, 10 Απριλίου 1964) και της συζύγου του Valfy (Valentine Kleinpeter-Philippo, 1890-1935).
Η παρτιτούρα του τραγουδιού εκδόθηκε στο Παρίσι από τις Éditions Dommel.
Eνδιαφέρουσες πληροφορίες για το τραγούδι και το ιστορικό του πλαίσιο καταγράφονται στον ιστότοπο του Centre des Musiques Traditionnelles Rhône-Alpes:
«Το τραγούδι γράφτηκε το 1925 και πλέον θεωρείται ως μέρος του ρεπερτορίου κομμουνιστικών τραγουδιών. Εκείνη την εποχή, η Γαλλία είχε εμπλακεί στον πόλεμο του Ριφ (βερβέρικη, αγροτική και ορεινή περιοχή του βόρειου Μαρόκου), μια από τις πιο σκοτεινές σελίδες της ιστορίας μας που άφησε ελάχιστα σημάδια στη συλλογική μνήμη. Σε μαροκινό έδαφος που τελούσε υπό γαλλική κυριαρχία από το 1912, ο γαλλικός και ο ισπανικός στρατός αντιτάχθηκαν από το 1921 έως το 1926 στον Στρατό για την Απελευθέρωση του Μουσουλμανικού Κόσμου, ένα κίνημα εξέγερσης του Ριφ υπό την ηγεσία του Abd el-Krim.
Στις αρχές της ίδιας δεκαετίας, ως αντίθετο στον ιμπεριαλισμό, το Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας (PCF) προσχώρησε στην Τρίτη Διεθνή. Ένας από τους όρους ήταν να υποστηρίξει τα αντιαποικιακά επαναστατικά κινήματα. Το 1925, το σύνολο των Γάλλων και Ισπανών αριστερών ένωσαν τις δυνάμεις τους προχωρώντας σε τεράστιες απεργίες και διαδηλώσεις στις οποίες συμμετείχε ιδιαίτερα η νεολαία, συνδυάζοντας την υποστήριξή της στον Abdelkrim με τον αντικαπιταλισμό. Στη Γαλλία, το κεντρικό σύνθημα ήταν γύρω από την "κεντρική επιτροπή δράσης κατά του πολέμου του Ριφ και των φόρων του υπουργού Οικονομικών Caillaux".
Το "Sous le soleil marocain" γράφτηκε σε αυτό το αγωνιστικό πλαίσιο το 1925, τη χρονιά που η Γαλλία ενεπλάκη στη σύγκρουση του Ριφ, η οποία ξεκίνησε το 1921 με τη μάχη του Anoual, όπου ο Abd el Krim συνέτριψε τις δυνάμεις του Ισπανού στρατηγού Sylvestre. Το τραγούδι αποτελεί μέρος ενός corpus που αποδίδεται στο PCF, στο οποίο βρίσκουμε κι άλλα τραγούδια με ακόμη πιο σαφείς τίτλους, όπως το "Le Maroc aux Marocains" ("Το Μαρόκο στους Μαροκινούς"). Με αίτημα την αποκατάσταση της ειρήνης, την ανεξαρτησία της Δημοκρατίας του Ριφ και την απόσυρση των γαλλικών στρατευμάτων, αυτά τα δημοφιλή αντιμιλιταριστικά τραγούδια θεωρούνταν από την κυβέρνηση ως τραγούδια τα οποία διατάρασσαν τη δημόσια τάξη. Οι συλλήψεις ήταν αθρόες και τα τραγούδια που εναντιώνονταν πιο ανοιχτά κατά του πολέμου του Ριφ λογοκρίνονταν μόλις γίνονταν γνωστά στο κοινό.
Στους στίχους του "Sous le soleil marocain" εντοπίζουμε τους τρεις βασικούς πυλώνες του PCF της εποχής: αντικαπιταλισμός, αντιμιλιταρισμός, αντιαποικισμός. [...]
Παρότι η ανάμνηση του Πολέμου του Ριφ είχε ήδη εσκεμμένα αποκρυφτεί από το τέλος της σύγκρουσης, το "Sous le soleil marocain" διατήρησε τη θέση του στο γαλλικό ρεπερτόριο. Το τραγούδι ήταν σίγουρα σχετικά αποδεκτό, παρά το γεγονός ότι προερχόταν από μια ιδεολογία που ήταν κάθε άλλο παρά ομόφωνα ανεκτή. Παραδόξως, απαλλαγμένο από την πολιτική του διάσταση, το τραγούδι θα μπορούσε να τοποθετηθεί στο ρεπερτόριο των "αποικιακών" ή "εξωτικών" τραγουδιών διότι ουσιαστικά χρησιμοποιεί μια σχετικώς στερεότυπη δομή που θυμίζει τραγούδια υπέρ της αποικιοκρατίας, η οποία ωστόσο εξυπηρετεί τον αντίθετο σκοπό. [...]».
Στη γαλλική ιστορική δισκογραφία ηχογραφήθηκε αρκετές φορές. Ενδεικτικά:
- Perchicot, Γαλλία 1925 (Disque Francis Salabert 492 - 118)
- Mr Gelnard, Γαλλία 1925; (Disque Excelsior R16-2 - 13)
- Berthe Delny, Παρίσι, 15 Σεπτεμβρίου 1925 (Gramophone BT 1794-1 - 233303 - K3049)
- Paul Godwin Orchestre, πιθανόν Βερολίνο 1925 (Reneyphone 2073 at - F 40545)
Η ελληνική παρτιτούρα, σε στίχους του Αιμίλιου Δραγάτση, οι οποίοι δεν έχουν καμία σχέση με τους πρωτότυπους γαλλικούς, και με τον τίτλο «Κάτω από τον ήλιο του Μαρόκου», κυκλοφόρησε στην Αθήνα από τους Γαϊτάνο - Κωνσταντινίδη - Σταρρ.
Σύμφωνα με τα μέχρι τώρα συλλεχθέντα στοιχεία, το τραγούδι με τον τίτλο «Κάτω από τον ήλιο του Μαρόκου» ηχογραφήθηκε δύο ακόμα φορές στην ελληνική ιστορική δισκογραφία:
- Γιώργος Βιδάλης - Π. Θεοδοσίου, Αθήνα 1927 (Odeon GO 477 - GA 1233)
- Γιώργος Σαβαρής - Τζον Μηλιάρης - Λουσιέν, Αθήνα 1927 (Columbia UK 8077)
Στην ετικέτα του δίσκου αναγράφεται «Γαϊτάνος & Σία», πιθανότατα αναφορά στον εκδότη της παρτιτούρας του τραγουδιού. Η αναφορά αυτή ίσως μαρτυρά τις σύνθετες σχέσεις που προέκυψαν μεταξύ των μέχρι τότε ισχυρών μουσικών εκδοτικών οίκων με τις δισκογραφικές εταιρείες. Ενδεχομένως, οι εκδοτικοί οίκοι, οι οποίοι ίσως να ήταν από τους ελάχιστους φορείς με αναγνωρισμένα πνευματικά δικαιώματα επί των μουσικών έργων, να λάμβαναν μέρος των δικαιωμάτων των ηχογραφημάτων, στο νέο πλαίσιο της δισκογραφικής βιομηχανίας.
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Κοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Ένα από αυτά τα συναρπαστικά δίκτυα αφορά γαλλικά τραγούδια, τα οποία οικειοποιήθηκαν μεταξύ άλλων και Έλληνες μουσικοί. Η οικειοποίηση είναι διττή: αφορά αφενός τον στίχο ο οποίος πλέον είναι ελληνικός (συχνά, μάλιστα, δεν έχει καμία σχέση με τον πρωτότυπο), αλλά, αφετέρου, και τις πρακτικές εκτέλεσης: διαφορετικό οργανολόγιο, διαφορετικό τραγουδιστικό ύφος, συχνά διαφοροποιήσεις στις μελωδικές και ρυθμικές φόρμες, και στις αρμονίες. Οι Έλληνες μουσικοί προσαρμόζουν αυτό που ακούν στη δική τους συνθήκη, με βάση τις δικές τους δυνατότητες. Η γαλλική οικουμένη δανείζει τα chansons της, τα οποία κουβαλούν μια δυναμική παράδοση τραγουδοποιΐας και επιτέλεσης. Το Παρίσι, η Μονμάρτη και τα cabarets artistiques επηρεάζουν τις μουσικές του κόσμου. Η ατμόσφαιρα από το Chat Noir, το οποίο λειτούργησε από το 1881, φτάνει και στην ελληνική οικουμένη. Τέτοιου τύπου μουσικοί τόποι, τα περίφημα καφέ σαντάν, προκύπτουν στην Αθήνα αλλά και σε άλλα αστικά κέντρα του ελληνικού κράτους. Αυτά τα γαλλικά τραγούδια εξέβαλαν στον ελληνόφωνο κόσμο είτε διά της ευθείας οδού, είτε δια της τεθλασμένης, μέσω άλλων ρεπερτοριακών δικτύων. Σε κάθε περίπτωση, η διακίνηση μουσικών αποτελεί ήδη πραγματικότητα πριν τον 20ό αιώνα, με τις περιοδείες των θεατρικών και μουσικών παραστάσεων αλλά και με τα δίκτυα των μουσικών εκδοτικών οίκων. Η δισκογραφία όχι μόνο ενσωματώνεται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά διαδραματίζει και καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό του.
Η εν λόγω ηχογράφηση αποτελεί διασκευή με ελληνικούς στίχους του γαλλικού τραγουδιού "Sous le soleil Marocain", σε μουσική του Romain Desmoulins (Μασσαλία, 1 Σεπτεμβρίου 1881 - Παρίσι, 3 Ιανουαρίου 1939) και στίχους του Lucien Dommel (Lucien Kleinpeter, Παρίσι, 14 Ιουνίου 1882 - Παρίσι, 10 Απριλίου 1964) και της συζύγου του Valfy (Valentine Kleinpeter-Philippo, 1890-1935).
Η παρτιτούρα του τραγουδιού εκδόθηκε στο Παρίσι από τις Éditions Dommel.
Eνδιαφέρουσες πληροφορίες για το τραγούδι και το ιστορικό του πλαίσιο καταγράφονται στον ιστότοπο του Centre des Musiques Traditionnelles Rhône-Alpes:
«Το τραγούδι γράφτηκε το 1925 και πλέον θεωρείται ως μέρος του ρεπερτορίου κομμουνιστικών τραγουδιών. Εκείνη την εποχή, η Γαλλία είχε εμπλακεί στον πόλεμο του Ριφ (βερβέρικη, αγροτική και ορεινή περιοχή του βόρειου Μαρόκου), μια από τις πιο σκοτεινές σελίδες της ιστορίας μας που άφησε ελάχιστα σημάδια στη συλλογική μνήμη. Σε μαροκινό έδαφος που τελούσε υπό γαλλική κυριαρχία από το 1912, ο γαλλικός και ο ισπανικός στρατός αντιτάχθηκαν από το 1921 έως το 1926 στον Στρατό για την Απελευθέρωση του Μουσουλμανικού Κόσμου, ένα κίνημα εξέγερσης του Ριφ υπό την ηγεσία του Abd el-Krim.
Στις αρχές της ίδιας δεκαετίας, ως αντίθετο στον ιμπεριαλισμό, το Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας (PCF) προσχώρησε στην Τρίτη Διεθνή. Ένας από τους όρους ήταν να υποστηρίξει τα αντιαποικιακά επαναστατικά κινήματα. Το 1925, το σύνολο των Γάλλων και Ισπανών αριστερών ένωσαν τις δυνάμεις τους προχωρώντας σε τεράστιες απεργίες και διαδηλώσεις στις οποίες συμμετείχε ιδιαίτερα η νεολαία, συνδυάζοντας την υποστήριξή της στον Abdelkrim με τον αντικαπιταλισμό. Στη Γαλλία, το κεντρικό σύνθημα ήταν γύρω από την "κεντρική επιτροπή δράσης κατά του πολέμου του Ριφ και των φόρων του υπουργού Οικονομικών Caillaux".
Το "Sous le soleil marocain" γράφτηκε σε αυτό το αγωνιστικό πλαίσιο το 1925, τη χρονιά που η Γαλλία ενεπλάκη στη σύγκρουση του Ριφ, η οποία ξεκίνησε το 1921 με τη μάχη του Anoual, όπου ο Abd el Krim συνέτριψε τις δυνάμεις του Ισπανού στρατηγού Sylvestre. Το τραγούδι αποτελεί μέρος ενός corpus που αποδίδεται στο PCF, στο οποίο βρίσκουμε κι άλλα τραγούδια με ακόμη πιο σαφείς τίτλους, όπως το "Le Maroc aux Marocains" ("Το Μαρόκο στους Μαροκινούς"). Με αίτημα την αποκατάσταση της ειρήνης, την ανεξαρτησία της Δημοκρατίας του Ριφ και την απόσυρση των γαλλικών στρατευμάτων, αυτά τα δημοφιλή αντιμιλιταριστικά τραγούδια θεωρούνταν από την κυβέρνηση ως τραγούδια τα οποία διατάρασσαν τη δημόσια τάξη. Οι συλλήψεις ήταν αθρόες και τα τραγούδια που εναντιώνονταν πιο ανοιχτά κατά του πολέμου του Ριφ λογοκρίνονταν μόλις γίνονταν γνωστά στο κοινό.
Στους στίχους του "Sous le soleil marocain" εντοπίζουμε τους τρεις βασικούς πυλώνες του PCF της εποχής: αντικαπιταλισμός, αντιμιλιταρισμός, αντιαποικισμός. [...]
Παρότι η ανάμνηση του Πολέμου του Ριφ είχε ήδη εσκεμμένα αποκρυφτεί από το τέλος της σύγκρουσης, το "Sous le soleil marocain" διατήρησε τη θέση του στο γαλλικό ρεπερτόριο. Το τραγούδι ήταν σίγουρα σχετικά αποδεκτό, παρά το γεγονός ότι προερχόταν από μια ιδεολογία που ήταν κάθε άλλο παρά ομόφωνα ανεκτή. Παραδόξως, απαλλαγμένο από την πολιτική του διάσταση, το τραγούδι θα μπορούσε να τοποθετηθεί στο ρεπερτόριο των "αποικιακών" ή "εξωτικών" τραγουδιών διότι ουσιαστικά χρησιμοποιεί μια σχετικώς στερεότυπη δομή που θυμίζει τραγούδια υπέρ της αποικιοκρατίας, η οποία ωστόσο εξυπηρετεί τον αντίθετο σκοπό. [...]».
Στη γαλλική ιστορική δισκογραφία ηχογραφήθηκε αρκετές φορές. Ενδεικτικά:
- Perchicot, Γαλλία 1925 (Disque Francis Salabert 492 - 118)
- Mr Gelnard, Γαλλία 1925; (Disque Excelsior R16-2 - 13)
- Berthe Delny, Παρίσι, 15 Σεπτεμβρίου 1925 (Gramophone BT 1794-1 - 233303 - K3049)
- Paul Godwin Orchestre, πιθανόν Βερολίνο 1925 (Reneyphone 2073 at - F 40545)
Η ελληνική παρτιτούρα, σε στίχους του Αιμίλιου Δραγάτση, οι οποίοι δεν έχουν καμία σχέση με τους πρωτότυπους γαλλικούς, και με τον τίτλο «Κάτω από τον ήλιο του Μαρόκου», κυκλοφόρησε στην Αθήνα από τους Γαϊτάνο - Κωνσταντινίδη - Σταρρ.
Σύμφωνα με τα μέχρι τώρα συλλεχθέντα στοιχεία, το τραγούδι με τον τίτλο «Κάτω από τον ήλιο του Μαρόκου» ηχογραφήθηκε δύο ακόμα φορές στην ελληνική ιστορική δισκογραφία:
- Γιώργος Βιδάλης - Π. Θεοδοσίου, Αθήνα 1927 (Odeon GO 477 - GA 1233)
- Γιώργος Σαβαρής - Τζον Μηλιάρης - Λουσιέν, Αθήνα 1927 (Columbia UK 8077)
Στην ετικέτα του δίσκου αναγράφεται «Γαϊτάνος & Σία», πιθανότατα αναφορά στον εκδότη της παρτιτούρας του τραγουδιού. Η αναφορά αυτή ίσως μαρτυρά τις σύνθετες σχέσεις που προέκυψαν μεταξύ των μέχρι τότε ισχυρών μουσικών εκδοτικών οίκων με τις δισκογραφικές εταιρείες. Ενδεχομένως, οι εκδοτικοί οίκοι, οι οποίοι ίσως να ήταν από τους ελάχιστους φορείς με αναγνωρισμένα πνευματικά δικαιώματα επί των μουσικών έργων, να λάμβαναν μέρος των δικαιωμάτων των ηχογραφημάτων, στο νέο πλαίσιο της δισκογραφικής βιομηχανίας.
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
© 2019 ΑΡΧΕΙΟ ΚΟΥΝΑΔΗ
