Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και το τραγούδι «Νέοι χασικλήδες».
Ξεκινώντας από την ελληνική δισκογραφία, ο σκοπός ηχογραφήθηκε με διάφορους τίτλους στην Αθήνα και τη Νέα Υόρκη. Ενδεικτικά:
- «Νέοι χασικλήδες», Αντώνης Νταλγκάς (Διαμαντίδης), Αθήνα, 1928 (HMV BF-1665 – AO-267)
- «Νέοι χασικλήδες», Πωλ Γαδ, Αθήνα, 1928 (Columbia UK 20256 – 8226)
- «Οι νέοι χασικλήδες», Κώστας Καρίπης, Αθήνα, 1928 (Odeon Go-561-2 - GA 1346/A 190173 a)
- «Οι χασικλήδες», Βαγγέλης Σωφρονίου, Αθήνα, 1929 (Polydor 1190 BF – V 50969)
- «Συριανό ζεϊμπέκικο», Λαϊκή ορχήστρα, Αντώνης Αμιράλης ή Παπατζής (αρμόνικα), Αθήνα, 1929 (Pathé 70048 - X. 80062), παρούσα ηχογράφηση
- «Χορός ζεϊμπέκικος (Μου ’πανε πως είσαι μάγκας)», Δημώδης ορχήστρα, Αθήνα, 1931 (Polydor 113 BA – V 51061/51062)
- «Μπουτζαλιό», Σπύρος Περιστέρης (κιθάρα) – Λουκιανός Καββαδίας (πιάνο), Νέα Υόρκη, 26 Ιουνίου 1935 (Orthophonic BS-92413 – S-325)
- «Agir Aidin Zeybek Havasi», Κώστας Γκαντίνης, Νέα Υόρκη, 27 Δεκεμβρίου 1939 (Victor BS-046130 – V-26034 & RCA Victor 26-2014)
- «Μ' είπες να γίνω μάγκας», Αμαλία Βάκα, Νέα Υόρκη, 1948 (Metropolitan 161-A)
Την δεκαετία του 1960, ο Απόστολος Καλδάρας και ο Χρηστάκης επανέφεραν στο προσκήνιο το τραγούδι με δύο δικές τους νέες ηχογραφήσεις. Η μεν πρώτη σε διασκευή αλλά και τραγούδι από τον ίδιο τον Καλδάρα, η δε δεύτερη σε διασκευή Χ. Σίρμπου, με βάση την ετικέτα του δίσκου.
Σύμφωνα με τα μέχρι τώρα στοιχεία, ο σκοπός εμφανίζεται και στο τουρκικό ρεπερτόριο σε ορχηστρική μορφή. Ενδεικτικά:
- “İzmir Soğuk Kuyu Zeybeği”, İzmirli Santuri Recep ve Kemani Küçük Cemal Efendiler, Ισταμπούλ, 1932 (Columbia 18663)
- “İzmir Zeybek Havası”, Şükrü Tunar, Τουρκία, γύρω στα 1937 (Odeon 270154)
- “Aydin Zeybegi”, Şükrü Tunar (κλαρίνο), Udi Hrant Kenkulian (ούτι), Ahmet Yatman (κανονάκι), H. Tatliyay (βιολί), Ali Kocadinc (νταραμπούκα), Ισταμπούλ, γύρω στα 1951, για τη Balkan
- “İzmir - Zeybek Oyun Havası”, İncesaz ile, Τουρκία, 1961 (Odeon CO 4719 - LA 317b)
Σημειώνουμε ότι στους τουρκικούς δισκογραφικούς καταλόγους έχουν εντοπιστεί και άλλες ηχογραφήσεις οι οποίες πιθανόν να σχετίζονται με το εν λόγω τραγούδι και ενδεχομένως κάποια, ή κάποιες από αυτές, να είναι προγενέστερη των εκτελέσεων που αναφέρονται παραπάνω. Για καμία, όμως, δεν έχει βρεθεί μέχρι στιγμής ηχητικό υλικό. Eνδεικτικά:
- “İzmir Zeybek”, Hayretin Efendi (ούτι), Hassan Efendi (κανονάκι), İhsan Bey (βιολί), Κωνσταντινούπολη 1927 (Odeon X 131013b)
Άξια αναφοράς είναι η εμφάνιση του σκοπού και στο ρουμάνικο ρεπερτόριο. Συγκεκριμένα, η εθνομουσικολόγος Speranţa Rădulescu κατέγραψε μεταξύ 1993-2003 μουσικούς από το χωριό Gratia, περίπου 60 χιλιόμετρα δυτικά του Βουκουρεστίου. Οι ηχογραφήσεις συμπεριλήφθηκαν στο CD με τίτλο "Romi Și Țigani Din Satul Gratia, Teleorman" (Roma And Gypsies From The Village Of Gratia, Teleorman). Το κομμάτι 7, "Melodii De Joc, Ca Din Cimpoi, Ca Din Caval" (Dance Melodies, As On Bagpipe, As On Long Pipe), εμπεριέχει τον σκοπό που μας ενδιαφέρει. Εντύπωση προκαλεί ο όρος "Joc" στον τίτλο, ο οποίος παραπέμπει σε μία συγκεκριμένη ρυθμο-χορευτική ρεπερτοριακή κατηγορία του Yiddish/klezmer ρεπερτορίου των ανατολικών Ασκενάζι Εβραίων. Ο σκοπός, όμως, φαίνεται πως εμπνέει νωρίτερα και τον George Enescu, ο οποίος τον χρησιμοποιεί σε ένα σημείο της «Ρουμάνικης Ραψωδίας 2», την οποία ολοκλήρωσε το 1901 (βλ. μετά το 4').
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και το τραγούδι «Νέοι χασικλήδες».
Ξεκινώντας από την ελληνική δισκογραφία, ο σκοπός ηχογραφήθηκε με διάφορους τίτλους στην Αθήνα και τη Νέα Υόρκη. Ενδεικτικά:
- «Νέοι χασικλήδες», Αντώνης Νταλγκάς (Διαμαντίδης), Αθήνα, 1928 (HMV BF-1665 – AO-267)
- «Νέοι χασικλήδες», Πωλ Γαδ, Αθήνα, 1928 (Columbia UK 20256 – 8226)
- «Οι νέοι χασικλήδες», Κώστας Καρίπης, Αθήνα, 1928 (Odeon Go-561-2 - GA 1346/A 190173 a)
- «Οι χασικλήδες», Βαγγέλης Σωφρονίου, Αθήνα, 1929 (Polydor 1190 BF – V 50969)
- «Συριανό ζεϊμπέκικο», Λαϊκή ορχήστρα, Αντώνης Αμιράλης ή Παπατζής (αρμόνικα), Αθήνα, 1929 (Pathé 70048 - X. 80062), παρούσα ηχογράφηση
- «Χορός ζεϊμπέκικος (Μου ’πανε πως είσαι μάγκας)», Δημώδης ορχήστρα, Αθήνα, 1931 (Polydor 113 BA – V 51061/51062)
- «Μπουτζαλιό», Σπύρος Περιστέρης (κιθάρα) – Λουκιανός Καββαδίας (πιάνο), Νέα Υόρκη, 26 Ιουνίου 1935 (Orthophonic BS-92413 – S-325)
- «Agir Aidin Zeybek Havasi», Κώστας Γκαντίνης, Νέα Υόρκη, 27 Δεκεμβρίου 1939 (Victor BS-046130 – V-26034 & RCA Victor 26-2014)
- «Μ' είπες να γίνω μάγκας», Αμαλία Βάκα, Νέα Υόρκη, 1948 (Metropolitan 161-A)
Την δεκαετία του 1960, ο Απόστολος Καλδάρας και ο Χρηστάκης επανέφεραν στο προσκήνιο το τραγούδι με δύο δικές τους νέες ηχογραφήσεις. Η μεν πρώτη σε διασκευή αλλά και τραγούδι από τον ίδιο τον Καλδάρα, η δε δεύτερη σε διασκευή Χ. Σίρμπου, με βάση την ετικέτα του δίσκου.
Σύμφωνα με τα μέχρι τώρα στοιχεία, ο σκοπός εμφανίζεται και στο τουρκικό ρεπερτόριο σε ορχηστρική μορφή. Ενδεικτικά:
- “İzmir Soğuk Kuyu Zeybeği”, İzmirli Santuri Recep ve Kemani Küçük Cemal Efendiler, Ισταμπούλ, 1932 (Columbia 18663)
- “İzmir Zeybek Havası”, Şükrü Tunar, Τουρκία, γύρω στα 1937 (Odeon 270154)
- “Aydin Zeybegi”, Şükrü Tunar (κλαρίνο), Udi Hrant Kenkulian (ούτι), Ahmet Yatman (κανονάκι), H. Tatliyay (βιολί), Ali Kocadinc (νταραμπούκα), Ισταμπούλ, γύρω στα 1951, για τη Balkan
- “İzmir - Zeybek Oyun Havası”, İncesaz ile, Τουρκία, 1961 (Odeon CO 4719 - LA 317b)
Σημειώνουμε ότι στους τουρκικούς δισκογραφικούς καταλόγους έχουν εντοπιστεί και άλλες ηχογραφήσεις οι οποίες πιθανόν να σχετίζονται με το εν λόγω τραγούδι και ενδεχομένως κάποια, ή κάποιες από αυτές, να είναι προγενέστερη των εκτελέσεων που αναφέρονται παραπάνω. Για καμία, όμως, δεν έχει βρεθεί μέχρι στιγμής ηχητικό υλικό. Eνδεικτικά:
- “İzmir Zeybek”, Hayretin Efendi (ούτι), Hassan Efendi (κανονάκι), İhsan Bey (βιολί), Κωνσταντινούπολη 1927 (Odeon X 131013b)
Άξια αναφοράς είναι η εμφάνιση του σκοπού και στο ρουμάνικο ρεπερτόριο. Συγκεκριμένα, η εθνομουσικολόγος Speranţa Rădulescu κατέγραψε μεταξύ 1993-2003 μουσικούς από το χωριό Gratia, περίπου 60 χιλιόμετρα δυτικά του Βουκουρεστίου. Οι ηχογραφήσεις συμπεριλήφθηκαν στο CD με τίτλο "Romi Și Țigani Din Satul Gratia, Teleorman" (Roma And Gypsies From The Village Of Gratia, Teleorman). Το κομμάτι 7, "Melodii De Joc, Ca Din Cimpoi, Ca Din Caval" (Dance Melodies, As On Bagpipe, As On Long Pipe), εμπεριέχει τον σκοπό που μας ενδιαφέρει. Εντύπωση προκαλεί ο όρος "Joc" στον τίτλο, ο οποίος παραπέμπει σε μία συγκεκριμένη ρυθμο-χορευτική ρεπερτοριακή κατηγορία του Yiddish/klezmer ρεπερτορίου των ανατολικών Ασκενάζι Εβραίων. Ο σκοπός, όμως, φαίνεται πως εμπνέει νωρίτερα και τον George Enescu, ο οποίος τον χρησιμοποιεί σε ένα σημείο της «Ρουμάνικης Ραψωδίας 2», την οποία ολοκλήρωσε το 1901 (βλ. μετά το 4').
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
© 2019 ΑΡΧΕΙΟ ΚΟΥΝΑΔΗ
