Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και η παρούσα ηχογράφηση.
Ξεκινώντας από το τουρκόφωνο ρεπερτόριο, είναι αξιοσημείωτο ότι ο σκοπός, με παραλλαγές και τρεις διαφορετικούς τίτλους, ηχογραφήθηκε ισάριθμες φορές από Έλληνες:
- «Σίγκα Μίγκα», Όλγα Δούλη (Αναστασία Ψωμοπούλου), Νέα Υόρκη, 12 Ιουνίου 1922 (Victor C 26624 - 68591-B), παρούσα ηχογράφηση
- "Ben yiarimi giordoum" (Ben Yarimi Gördüm), Μαρίκα Παπαγκίκα, Νέα Υόρκη, Σεπτέμβριος 1922 (Columbia 88772-2 - E-9030)
- «Ισκεντέρ Μπογάζ» (İskender Boğazı), Λευτέρης Μενεμενλής, Αθήνα, 1927 (Columbia UK 20053 - 8010)
Στους δισκογραφικούς καταλόγους έχουν εντοπιστεί μέχρι στιγμής τρεις ηχογραφήσεις από Τούρκους τραγουδιστές:
- "Ben Yarimi Gördüm / Kanto", Hafız Yaşar [Okur], (Orfeon 12693)
- "Ben Yarimi Gördüm / Anadolu Türküsü", Saadet Hanım, Κωνσταντινούπολη, δεκαετία του 1930 (Sahibinin Sesi AX 1577)
- "İskender Boğazı", Nedime και Münevver Birses, Κωνσταντινούπολη, δεκαετία του 1940 (Columbia 17762)
Το τραγούδι ηχογράφησε, επίσης στα τουρκικά, γύρω στα 1930 στην Αθήνα, ο Αγάπιος Τομπούλης (Αγάπιος Τομπουλιάν [ή Tombulian ή Tobulian] ή Hagop Stambulian) με τον τίτλο «Ισκεντέρ Μπογάζι» (Pathé N 70208 - X-80163).
Ο σκοπός εντοπίζεται και στο αρμενικό ρεπερτόριο που ηχογραφήθηκε στις ΗΠΑ. Συγκεκριμένα τη δεκαετία του 1940-1950 στο Fresno της Καλιφόρνιας ο Harry Belezarian ηχογραφεί το "Benyarimi Geordim" (Kevorkian Record Company 24148).
Στο ελληνόφωνο ρεπερτόριο ο σκοπός, με τον τίτλο «Φίλα με γιατί λιώνω», ηχογραφήθηκε στην Αθήνα το 1954 από το Ντούο Σταμπούλ και τον Κώστα Πολίτη (Columbia C.G. 3164-1 - D.G. 7090). Η μουσική του τραγουδιού αποδίδεται στον Σταύρο Παντελίδη και οι στίχοι στον Στέλιο Χρυσίνη.
Η συνομιλία, ωστόσο, του τραγουδιού με το ελληνόφωνο ρεπερτόριο δεν εξαντλείται στην παραπάνω ηχογράφηση. Το θέμα της εισαγωγής εντοπίζεται σε δύο ακόμα ηχογραφήσεις που πραγματοποιήθηκαν το 1928 στη Νέα Υόρκη από τη Μαρίκα Παπαγκίκα και την ορχήστρα που τη συνόδευε:
- «Γκελ γκελ», Μαρίκα Παπαγκίκα, Νέα Υόρκη, Ιανουάριος 1928 (Columbia W 205770 - 56103-F)
- «Αϊδίνικος χορός», Μαρίκα Παπαγκίκα, Νέα Υόρκη, Φεβρουάριος 1928 (Columbia W 205807 - 56100-F)
Το θέμα της εισαγωγής το συναντάμαι και στο κομμάτι με τίτλο «Αϊσέ», που συμπεριλαμβάνεται στην έκδοση «Λέσβος Αιολίς - Τραγούδια και Χοροί της Λέσβου» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, ΠΕΚ 9-10, 1997) την οποία επιμελήθηκε ο Νίκος Διονυσόπουλος.
Η Αμερική, όπου πραγματοποιήθηκε η παρούσα ηχογράφηση, αποτελεί μία μικρογραφία της Υφηλίου: μία «επιτυχημένη Βαβέλ». Όπως είναι φυσικό, ένας ανεπανάληπτος συγκρητισμός κυριαρχεί και στην μουσική πραγματικότητα. Η γένεση, δε, της δισκογραφίας οικοδομεί μια συνθήκη που ευνοεί τις συνομιλίες και τις ωσμώσεις μεταξύ των αναρίθμητων εθνοπολιτισμικών ομάδων που συνθέτουν τον πληθυσμό. Οι διεργασίες αυτές θα οδηγήσουν στην ανανοηματοδότηση, επικαιροποίηση και ανανέωση παλαιών μουσικών τάσεων που φθάνουν στις Ηνωμένες Πολιτείες και, ταυτόχρονα, στην εξαγωγή τους εκ νέου προς τους «παλαιούς κόσμους», συστήνοντας με αυτόν τον τρόπο ένα μοναδικά πολυεπίπεδο δίκτυο. Τα «εθνικά» ρεπερτόρια ζουν μια νέα, παράλληλη ζωή, που εν πολλοίς, οικοδομείται από την δισκογραφία, η οποία μεριμνά και «κουρδίζει» τις επάλληλες σχέσεις που έχουν αναπτυχθεί ήδη στον παλαιό κόσμο. Τα ρεπερτόρια επικοινωνούν ξανά μεταξύ τους, μια γνώριμη και ήδη δυναμική συνθήκη στην Ευρώπη. Η διακίνηση μουσικών αποτελούσε ήδη πραγματικότητα πριν τον 20ό αιώνα, με τις περιοδείες των θεατρικών και μουσικών παραστάσεων αλλά και με τα δίκτυα των μουσικών εκδοτικών οίκων. Η δισκογραφία όχι μόνο ενσωματώνεται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά παίζει καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό του. Αυτή τη φορά το δίκτυο ρυθμίζεται προγραμματιστικά, υπό νέους όρους και διά μέσω νέων ατραπών.
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και η παρούσα ηχογράφηση.
Ξεκινώντας από το τουρκόφωνο ρεπερτόριο, είναι αξιοσημείωτο ότι ο σκοπός, με παραλλαγές και τρεις διαφορετικούς τίτλους, ηχογραφήθηκε ισάριθμες φορές από Έλληνες:
- «Σίγκα Μίγκα», Όλγα Δούλη (Αναστασία Ψωμοπούλου), Νέα Υόρκη, 12 Ιουνίου 1922 (Victor C 26624 - 68591-B), παρούσα ηχογράφηση
- "Ben yiarimi giordoum" (Ben Yarimi Gördüm), Μαρίκα Παπαγκίκα, Νέα Υόρκη, Σεπτέμβριος 1922 (Columbia 88772-2 - E-9030)
- «Ισκεντέρ Μπογάζ» (İskender Boğazı), Λευτέρης Μενεμενλής, Αθήνα, 1927 (Columbia UK 20053 - 8010)
Στους δισκογραφικούς καταλόγους έχουν εντοπιστεί μέχρι στιγμής τρεις ηχογραφήσεις από Τούρκους τραγουδιστές:
- "Ben Yarimi Gördüm / Kanto", Hafız Yaşar [Okur], (Orfeon 12693)
- "Ben Yarimi Gördüm / Anadolu Türküsü", Saadet Hanım, Κωνσταντινούπολη, δεκαετία του 1930 (Sahibinin Sesi AX 1577)
- "İskender Boğazı", Nedime και Münevver Birses, Κωνσταντινούπολη, δεκαετία του 1940 (Columbia 17762)
Το τραγούδι ηχογράφησε, επίσης στα τουρκικά, γύρω στα 1930 στην Αθήνα, ο Αγάπιος Τομπούλης (Αγάπιος Τομπουλιάν [ή Tombulian ή Tobulian] ή Hagop Stambulian) με τον τίτλο «Ισκεντέρ Μπογάζι» (Pathé N 70208 - X-80163).
Ο σκοπός εντοπίζεται και στο αρμενικό ρεπερτόριο που ηχογραφήθηκε στις ΗΠΑ. Συγκεκριμένα τη δεκαετία του 1940-1950 στο Fresno της Καλιφόρνιας ο Harry Belezarian ηχογραφεί το "Benyarimi Geordim" (Kevorkian Record Company 24148).
Στο ελληνόφωνο ρεπερτόριο ο σκοπός, με τον τίτλο «Φίλα με γιατί λιώνω», ηχογραφήθηκε στην Αθήνα το 1954 από το Ντούο Σταμπούλ και τον Κώστα Πολίτη (Columbia C.G. 3164-1 - D.G. 7090). Η μουσική του τραγουδιού αποδίδεται στον Σταύρο Παντελίδη και οι στίχοι στον Στέλιο Χρυσίνη.
Η συνομιλία, ωστόσο, του τραγουδιού με το ελληνόφωνο ρεπερτόριο δεν εξαντλείται στην παραπάνω ηχογράφηση. Το θέμα της εισαγωγής εντοπίζεται σε δύο ακόμα ηχογραφήσεις που πραγματοποιήθηκαν το 1928 στη Νέα Υόρκη από τη Μαρίκα Παπαγκίκα και την ορχήστρα που τη συνόδευε:
- «Γκελ γκελ», Μαρίκα Παπαγκίκα, Νέα Υόρκη, Ιανουάριος 1928 (Columbia W 205770 - 56103-F)
- «Αϊδίνικος χορός», Μαρίκα Παπαγκίκα, Νέα Υόρκη, Φεβρουάριος 1928 (Columbia W 205807 - 56100-F)
Το θέμα της εισαγωγής το συναντάμαι και στο κομμάτι με τίτλο «Αϊσέ», που συμπεριλαμβάνεται στην έκδοση «Λέσβος Αιολίς - Τραγούδια και Χοροί της Λέσβου» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, ΠΕΚ 9-10, 1997) την οποία επιμελήθηκε ο Νίκος Διονυσόπουλος.
Η Αμερική, όπου πραγματοποιήθηκε η παρούσα ηχογράφηση, αποτελεί μία μικρογραφία της Υφηλίου: μία «επιτυχημένη Βαβέλ». Όπως είναι φυσικό, ένας ανεπανάληπτος συγκρητισμός κυριαρχεί και στην μουσική πραγματικότητα. Η γένεση, δε, της δισκογραφίας οικοδομεί μια συνθήκη που ευνοεί τις συνομιλίες και τις ωσμώσεις μεταξύ των αναρίθμητων εθνοπολιτισμικών ομάδων που συνθέτουν τον πληθυσμό. Οι διεργασίες αυτές θα οδηγήσουν στην ανανοηματοδότηση, επικαιροποίηση και ανανέωση παλαιών μουσικών τάσεων που φθάνουν στις Ηνωμένες Πολιτείες και, ταυτόχρονα, στην εξαγωγή τους εκ νέου προς τους «παλαιούς κόσμους», συστήνοντας με αυτόν τον τρόπο ένα μοναδικά πολυεπίπεδο δίκτυο. Τα «εθνικά» ρεπερτόρια ζουν μια νέα, παράλληλη ζωή, που εν πολλοίς, οικοδομείται από την δισκογραφία, η οποία μεριμνά και «κουρδίζει» τις επάλληλες σχέσεις που έχουν αναπτυχθεί ήδη στον παλαιό κόσμο. Τα ρεπερτόρια επικοινωνούν ξανά μεταξύ τους, μια γνώριμη και ήδη δυναμική συνθήκη στην Ευρώπη. Η διακίνηση μουσικών αποτελούσε ήδη πραγματικότητα πριν τον 20ό αιώνα, με τις περιοδείες των θεατρικών και μουσικών παραστάσεων αλλά και με τα δίκτυα των μουσικών εκδοτικών οίκων. Η δισκογραφία όχι μόνο ενσωματώνεται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά παίζει καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό του. Αυτή τη φορά το δίκτυο ρυθμίζεται προγραμματιστικά, υπό νέους όρους και διά μέσω νέων ατραπών.
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
© 2019 ΑΡΧΕΙΟ ΚΟΥΝΑΔΗ
