Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και η παρούσα ηχογράφηση.
Όπως αναφέρει ο Νίκος Διονυσόπουλος (2009: 139-140): «Πρόκειται για μία από τις πρώτες ηχογραφήσεις μπουζουκιού, στη μορφή που το γνωρίζουμε πλέον σήμερα. [...] Η παρουσία του μπουζουκιού στη Σάμο -σε διάφορες πρόδρομες και μη μορφές και ονομασίες- μαρτυρείται από τα τέλη του 19ου αι., τόσο σε γραπτές πηγές όσο και σε φωτογραφίες της εποχής. Η ρυθμική δομή και ο τρόπος του μπουζουκιού στην προκείμενη ηχογράφηση υποδηλώνει αστικό-λαϊκό κοινωνικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο λειτούργησε -όπως λ.χ. ήταν το Βαθύ και το Καρλόβασι στις αρχές του 20ού αι.-, χωρίς να αποκλείεται αυτή η μορφοποίηση να ολοκληρώθηκε στο πλαίσιο των μεταναστών της Αμερικής. Σημειώνουμε όμως τη χρήση οκτασύλλαβων ιαμβικών ομοιοκατάληκτων δίστιχων (και μάλιστα σε ζεύγη), η οποία είναι αφ' ενός μεν ενδεικτική της παλαιότητας, και αφ' ετέρου δείγμα του γεγονότος ότι αυτή η πρώιμη αστική-λαϊκή μουσική έκφανση πατάει πάνω σε παλαιότερες μουσικοποιητικές δομές».
Στην ελληνική ιστορική δισκογραφία, τον σκοπό τον συναντάμε και με τους εξής τίτλους:
– «Ζεϊμπέκικο - Αϊβαλιώτικο», Γιώργος Μακρυγιάννης ή Νισύριος (βιολί), Β. Κατσέτος (λαούτο), Γ. Κλωστερίδης (σαντούρι), Νέα Υόρκη, 9 Ιανουαρίου 1918 (Victor Β 21349-2 – V-72702-B)
– «Ζεϊμπέκικο Αϊβαλιώτικος», Ι. Ντάλλας (βιολί), Θ. Κάππας (λαούτο), ca Αύγουστος 1919 (Panhellenion 4421 – 7030 & 4009)
– «Ζεϊμπέκικο Αϊβαλί», Κώστας Παπαγκίκας (σαντούρι), Αθανάσιος Μακεδόνας (βιολί), Μάρκος Σιφνιός (τσέλο), Νέα Υόρκη, Ιούλιος 1920 (Columbia 85333-1 – E-4526 και επανέκδοση Columbia UK 85333 – 7735)
– «Ζεϊμπέκικο Αϊβαλιώτικο», Ντούο Κυριακάτη [Γιάννης Κυριακάτης (κλαρίνο), άγνωστος (σαντούρι)], Νέα Υόρκη, 7 Αυγούστου 1923 (Victor C-28349 – 68637-B)
– «Χορός ζεϊμπέκικος», βιολί, σαντούρι, λαούτο, Αθήνα, 1925 (Odeon Go 82 – GA-1048/A 154080)
– «Ζεϊμπέκικο», Δημήτρης Σέμσης ή Σαλονικιός (βιολί), Δημήτρης Αραπάκης (σαντούρι), Κυριακίδης (ούτι), Αθήνα 1927 (Columbia UK W 20026 – 8002)
– «Αϊβαλί», Ορχήστρα Κώστα Γκαδίνη, Νέα Υόρκη, 22 Οκτωβρίου 1940 (Columbia CO 28951 – 7209-F), παρούσα ηχογράφηση,
– «Αϊβαλιώτικο», Γιώργος Μητσάκης, Αθήνα, 25 Απριλίου 1961, (Columbia 7XCG 1072 – SCDG 2964)
Επιπλέον, θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί πως ο σκοπός επικοινωνεί με το τραγούδι «Ήσουνα ξυπόλητη» που ηχογράφησε στην Αθήνα ο Α. Κωστής, καλλιτεχνικό ψευδώνυμο του Κώστα Μπέζου, το οποίο με την σειρά του επικοινωνεί με αυτό που εγγράφηκε στην από πίσω πλευρά του ίδιου δίσκου, με τίτλο «Στην υπόγα».
Ο σκοπός εντοπίζεται και στο τουρκικό ρεπερτόριο. Συγκεκριμένα, τη δεκαετία του 1930 ο Merhum Ramazan ηχογραφεί στην Κωνσταντινούπολη το “İzmir Zeybeği” (Sahibinin Sesi 1174). Την ίδια δεκαετία, γύρω στα 1936, η Columbia saz heyeti υπό τη διεύθυνση του Necati Tokyay ηχογραφεί στην Κωνσταντινούπολη το "Yeni zeybek havasi" (Columbia CTZ 5441 - RT 17301). Επίσης, φαίνεται πως ο σκοπός απαντά και με την ονομασία “Ayvalık Zeybeği”.
Η Αμερική, όπου πραγματοποιήθηκε η παρούσα ηχογράφηση, αποτελεί μία μικρογραφία της Υφηλίου: μία «επιτυχημένη Βαβέλ». Όπως είναι φυσικό, ένας ανεπανάληπτος συγκρητισμός κυριαρχεί και στην μουσική πραγματικότητα. Η γένεση, δε, της δισκογραφίας οικοδομεί μια συνθήκη που ευνοεί τις συνομιλίες και τις ωσμώσεις μεταξύ των αναρίθμητων εθνοπολιτισμικών ομάδων που συνθέτουν τον πληθυσμό. Οι διεργασίες αυτές θα οδηγήσουν στην ανανοηματοδότηση, επικαιροποίηση και ανανέωση παλαιών μουσικών τάσεων που φθάνουν στις Ηνωμένες Πολιτείες και, ταυτόχρονα, στην εξαγωγή τους εκ νέου προς τους «παλαιούς κόσμους», συστήνοντας με αυτόν τον τρόπο ένα μοναδικά πολυεπίπεδο δίκτυο. Τα «εθνικά» ρεπερτόρια ζουν μια νέα, παράλληλη ζωή, που εν πολλοίς, οικοδομείται από την δισκογραφία, η οποία μεριμνά και «κουρδίζει» τις επάλληλες σχέσεις που έχουν αναπτυχθεί ήδη στον παλαιό κόσμο. Τα ρεπερτόρια επικοινωνούν ξανά μεταξύ τους, μια γνώριμη και ήδη δυναμική συνθήκη στην Ευρώπη. Η διακίνηση μουσικών αποτελούσε ήδη πραγματικότητα πριν τον 20ό αιώνα, με τις περιοδείες των θεατρικών και μουσικών παραστάσεων αλλά και με τα δίκτυα των μουσικών εκδοτικών οίκων. Η δισκογραφία όχι μόνο ενσωματώνεται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά παίζει καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό του.
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και η παρούσα ηχογράφηση.
Όπως αναφέρει ο Νίκος Διονυσόπουλος (2009: 139-140): «Πρόκειται για μία από τις πρώτες ηχογραφήσεις μπουζουκιού, στη μορφή που το γνωρίζουμε πλέον σήμερα. [...] Η παρουσία του μπουζουκιού στη Σάμο -σε διάφορες πρόδρομες και μη μορφές και ονομασίες- μαρτυρείται από τα τέλη του 19ου αι., τόσο σε γραπτές πηγές όσο και σε φωτογραφίες της εποχής. Η ρυθμική δομή και ο τρόπος του μπουζουκιού στην προκείμενη ηχογράφηση υποδηλώνει αστικό-λαϊκό κοινωνικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο λειτούργησε -όπως λ.χ. ήταν το Βαθύ και το Καρλόβασι στις αρχές του 20ού αι.-, χωρίς να αποκλείεται αυτή η μορφοποίηση να ολοκληρώθηκε στο πλαίσιο των μεταναστών της Αμερικής. Σημειώνουμε όμως τη χρήση οκτασύλλαβων ιαμβικών ομοιοκατάληκτων δίστιχων (και μάλιστα σε ζεύγη), η οποία είναι αφ' ενός μεν ενδεικτική της παλαιότητας, και αφ' ετέρου δείγμα του γεγονότος ότι αυτή η πρώιμη αστική-λαϊκή μουσική έκφανση πατάει πάνω σε παλαιότερες μουσικοποιητικές δομές».
Στην ελληνική ιστορική δισκογραφία, τον σκοπό τον συναντάμε και με τους εξής τίτλους:
– «Ζεϊμπέκικο - Αϊβαλιώτικο», Γιώργος Μακρυγιάννης ή Νισύριος (βιολί), Β. Κατσέτος (λαούτο), Γ. Κλωστερίδης (σαντούρι), Νέα Υόρκη, 9 Ιανουαρίου 1918 (Victor Β 21349-2 – V-72702-B)
– «Ζεϊμπέκικο Αϊβαλιώτικος», Ι. Ντάλλας (βιολί), Θ. Κάππας (λαούτο), ca Αύγουστος 1919 (Panhellenion 4421 – 7030 & 4009)
– «Ζεϊμπέκικο Αϊβαλί», Κώστας Παπαγκίκας (σαντούρι), Αθανάσιος Μακεδόνας (βιολί), Μάρκος Σιφνιός (τσέλο), Νέα Υόρκη, Ιούλιος 1920 (Columbia 85333-1 – E-4526 και επανέκδοση Columbia UK 85333 – 7735)
– «Ζεϊμπέκικο Αϊβαλιώτικο», Ντούο Κυριακάτη [Γιάννης Κυριακάτης (κλαρίνο), άγνωστος (σαντούρι)], Νέα Υόρκη, 7 Αυγούστου 1923 (Victor C-28349 – 68637-B)
– «Χορός ζεϊμπέκικος», βιολί, σαντούρι, λαούτο, Αθήνα, 1925 (Odeon Go 82 – GA-1048/A 154080)
– «Ζεϊμπέκικο», Δημήτρης Σέμσης ή Σαλονικιός (βιολί), Δημήτρης Αραπάκης (σαντούρι), Κυριακίδης (ούτι), Αθήνα 1927 (Columbia UK W 20026 – 8002)
– «Αϊβαλί», Ορχήστρα Κώστα Γκαδίνη, Νέα Υόρκη, 22 Οκτωβρίου 1940 (Columbia CO 28951 – 7209-F), παρούσα ηχογράφηση,
– «Αϊβαλιώτικο», Γιώργος Μητσάκης, Αθήνα, 25 Απριλίου 1961, (Columbia 7XCG 1072 – SCDG 2964)
Επιπλέον, θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί πως ο σκοπός επικοινωνεί με το τραγούδι «Ήσουνα ξυπόλητη» που ηχογράφησε στην Αθήνα ο Α. Κωστής, καλλιτεχνικό ψευδώνυμο του Κώστα Μπέζου, το οποίο με την σειρά του επικοινωνεί με αυτό που εγγράφηκε στην από πίσω πλευρά του ίδιου δίσκου, με τίτλο «Στην υπόγα».
Ο σκοπός εντοπίζεται και στο τουρκικό ρεπερτόριο. Συγκεκριμένα, τη δεκαετία του 1930 ο Merhum Ramazan ηχογραφεί στην Κωνσταντινούπολη το “İzmir Zeybeği” (Sahibinin Sesi 1174). Την ίδια δεκαετία, γύρω στα 1936, η Columbia saz heyeti υπό τη διεύθυνση του Necati Tokyay ηχογραφεί στην Κωνσταντινούπολη το "Yeni zeybek havasi" (Columbia CTZ 5441 - RT 17301). Επίσης, φαίνεται πως ο σκοπός απαντά και με την ονομασία “Ayvalık Zeybeği”.
Η Αμερική, όπου πραγματοποιήθηκε η παρούσα ηχογράφηση, αποτελεί μία μικρογραφία της Υφηλίου: μία «επιτυχημένη Βαβέλ». Όπως είναι φυσικό, ένας ανεπανάληπτος συγκρητισμός κυριαρχεί και στην μουσική πραγματικότητα. Η γένεση, δε, της δισκογραφίας οικοδομεί μια συνθήκη που ευνοεί τις συνομιλίες και τις ωσμώσεις μεταξύ των αναρίθμητων εθνοπολιτισμικών ομάδων που συνθέτουν τον πληθυσμό. Οι διεργασίες αυτές θα οδηγήσουν στην ανανοηματοδότηση, επικαιροποίηση και ανανέωση παλαιών μουσικών τάσεων που φθάνουν στις Ηνωμένες Πολιτείες και, ταυτόχρονα, στην εξαγωγή τους εκ νέου προς τους «παλαιούς κόσμους», συστήνοντας με αυτόν τον τρόπο ένα μοναδικά πολυεπίπεδο δίκτυο. Τα «εθνικά» ρεπερτόρια ζουν μια νέα, παράλληλη ζωή, που εν πολλοίς, οικοδομείται από την δισκογραφία, η οποία μεριμνά και «κουρδίζει» τις επάλληλες σχέσεις που έχουν αναπτυχθεί ήδη στον παλαιό κόσμο. Τα ρεπερτόρια επικοινωνούν ξανά μεταξύ τους, μια γνώριμη και ήδη δυναμική συνθήκη στην Ευρώπη. Η διακίνηση μουσικών αποτελούσε ήδη πραγματικότητα πριν τον 20ό αιώνα, με τις περιοδείες των θεατρικών και μουσικών παραστάσεων αλλά και με τα δίκτυα των μουσικών εκδοτικών οίκων. Η δισκογραφία όχι μόνο ενσωματώνεται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά παίζει καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό του.
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
© 2019 ΑΡΧΕΙΟ ΚΟΥΝΑΔΗ
