Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».

Συναντάμε περιπλανώμενους μουσικούς σκοπούς σε διάφορα σημεία στην Ευρώπη, την Αφρική, την Ασία και την Αμερική, όπου τοπικοί μουσικοί τους οικειοποιούνται και τους ανακατασκευάζουν. Πέραν αυτών, οι αλληλο-επιρροές αφορούν τις πρακτικές εκτέλεσης, το οργανολόγιο, τη ρυθμολογία, την εναρμόνιση, την φωνητική τοποθέτηση και γενικότερα τις έξεις που κουβαλάει ο κάθε μουσικός. Τα ρεπερτόρια αποεδαφικοποιούνται και αναμιγνύονται με άλλα, τα οποία προσλαμβάνουν πλέον υπερτοπικά χαρακτηριστικά. Οι μουσικοί βρίσκονται συχνά σε κίνηση μέσα σε πολυπολιτισμικές αυτοκρατορίες, υπηρετούν πολυποίκιλα ρεπερτόρια και προέρχονται από ετερογενείς εθνοπολιτισμικές ομάδες. Συχνά, η «σύγκλιση» των γεωγραφικών συντεταγμένων συνοδεύεται από μια ακόμα σύγκλιση, που αφορά εσωτερικές πολιτισμικές «συντεταγμένες». Πρόκειται για τα πεδία του λόγιου και του λαϊκού, που παραδοσιακά έχουν αντιμετωπιστεί όχι απλώς ως αυτοτελή, αλλά και ως στεγανά. Η λαϊκότητα και η λογιότητα μπαίνουν σε δημιουργικό διάλογο με ποικίλους τρόπους, συστήνοντας ενδιάμεσους «τόπους» ανάλογα με τις ιστορικές συνθήκες.

Στην Αμερική όπου πραγματοποιήθηκε η παρούσα ηχογράφηση τα «εθνικά» ρεπερτόρια ζουν μια νέα, παράλληλη ζωή. Αυτή η κατάσταση δεν είναι στατική και, εν πολλοίς, οικοδομείται από την δισκογραφία, η οποία μεριμνά και «κουρδίζει» τις επάλληλες σχέσεις που έχουν αναπτυχθεί ήδη στον παλαιό κόσμο. Τα ρεπερτόρια επικοινωνούν ξανά μεταξύ τους, μια γνώριμη και ήδη δυναμική συνθήκη στην Ευρώπη. Η διακίνηση μουσικών αποτελούσε ήδη πραγματικότητα πριν τον 20ό αιώνα, με τις περιοδείες των θεατρικών και μουσικών παραστάσεων αλλά και με τα δίκτυα των μουσικών εκδοτικών οίκων. Η δισκογραφία όχι μόνο ενσωματώνεται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά παίζει καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό του. Αυτή τη φορά το δίκτυο ρυθμίζεται προγραμματιστικά, υπό νέους όρους και διά μέσω νέων ατραπών.

Όσον αφορά στο ελληνόφωνο ρεπερτόριο, τον συγκεκριμένο σκοπό τον συναντάμε ως:

- «Κασάπικο», Αρμόνικα και κιθάρα, Κωνσταντινούπολη, 20 Μαρτίου 1909 (Gramophone 12577b - 18123)
- «Νίνα», Ελληνική Εστουδιαντίνα, Σμύρνη, 15 Δεκεμβρίου 1911 (Gramophone 2316y - 3-14704)
- «Νίνα», [Γιάννης] Τσανάκας και Λευθέρης [Μενεμενλής], Σμύρνη, 7 Ιουνίου 1912 (Favorite 7049t - 1-59074)
- «Η Νίνα», Μαρίκα Παπαγκίκα, Σικάγο, 1924 (Greek Record Company 591-1-2 - 519-B)
- «Η Νίνα», Κα Κούλα, Νέα Υόρκη, 1919 (Constantinople Record 451-1 - 4009-A)
- «Νίνα Χασάπικο», Κ. Παπαγκίκας (τσίμπαλο) - Π. Μαμάκος (κλαρίνο) - Μ. Σιφνιός (τσέλο), Νέα Υόρκη, Ιούλιος 1928 (Columbia W-205952-2 - 56125-F)
- «Τα τρία χασάπικα», Κώστας Γκαντίνης (κλαρίνο) και Ορχήστρα, Γιάννης Γιάνναρος (ακορντεόν), ΗΠΑ, γύρω στα 1947 (Metropolitan C-V-164-B - 164-B). Πρόκειται για ποτ πουρί στο οποίο ο εν λόγω σκοπός φέρει τον τίτλο «Γυφτοπούλα» και ακούγεται από το 01':48'' περίπου.
- «Νίνα», Τίτος Πανδελής, Νέα Υόρκη, 1948–1949 (Standard 10-923 - F-9100-B), παρούσα ηχογράφηση

Κατά την δεκαετία του 1940 εκδίδεται στην Αθήνα η παρτιτούρα, στο εξώφυλλο της οποίας φαίνεται ως δημιουργός ο Νικόλαος Κόκκινος.

Ο συγκεκριμένος σκοπός απαντά πλείστες όσες φορές στην ιστορική δισκογραφία στο klezmer/Yiddish ρεπερτόριο, δηλαδή αυτό των Ασκενάζι Εβραίων στην Ανατολική Ευρώπη. Τον συναντάμε από το 1905–1906, τόσο στην μορφή τραγουδιού όσο και σε ορχηστρική μορφή:

- βλέπε το εξαιρετικά ενδιαφέρον blog του Itzik Gottesman για το “An-sky Jewish Folklore Research Project”
- το “Kleftico vlachiko”, με την Orchestra Goldberg (Κωνσταντινούπολη 1908, Odeon XC2051 - 54701), από την συλλογή του Martin Schwartz "Klezmer Music, Early Yiddish Instrumental Music"
- το “Aschre Ajin”, με τον S. Podzamcze [ή Podzansze] (Λέμπεργκ, 1908, Gramophone 4715r - X-2-102860 & 562228 [1226] & Victor 67551-B), στην συλλογή “The Recorded Sound Archives” του Florida Atlantic University Libraries
- την ιστοσελίδα “Tous aux Balkans”

Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση της ηχογράφησης του Paul Godwin (γεννημένος ως Pinchas Goldfein), εβραίου πολωνού από την πόλη Sossnowitz, τότε στην Ρωσική Αυτοκρατορία, σήμερα στην Πολωνία. Ο Godwin, ο οποίος έδρασε στο Βερολίνο μέχρι την δεκαετία του 1930, ηχογράφησε το 1930 το ορχηστρικό φοξ-τροτ με τίτλο "Hallo, Rumänia" (Polydor 3017 BR II - 23521 - C 40186).

Θα πρέπει να αναφέρουμε άλλη μία ιδιαίτερου ενδιαφέροντος ηχογράφηση που πραγματοποιήθηκε γύρω στα 1953 στο Μπουένος Άιρες από την Orquesta Popular Israeli Feidman. Πρόκειται για το ορχηστρικό "Sirba - Danza Rumana" (RCA Victor 63-0134-A).

Επίσης, τον σκοπό τον συναντάμε και στο ρουμανικού ενδιαφέροντος ρεπερτόριο: “Colea in gradinizza”, με τον A. Mănescu, ηχογραφημένο στη Nέα Υόρκη γύρω στο Σεπτέμβριο του 1916 (Columbia 44595 - E3154). Σύμφωνα με τις πληροφορίες μας, το κομμάτι ηχογραφήθηκε και νωρίτερα στην Κωνσταντινούπολη από τον Γιάγκο Ψαματιανό για την Orfeon, χρησιμοποιώντας τον ρουμάνικο τίτλο.

Στον ιστότοπο της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ρουμανίας (Biblioteca Nationala a Romaniei) έχει αναρτηθεί παρτιτούρα του τραγουδιού για φωνή και πιάνο με τίτλο "Colea'n grădiniţă" η οποία εκδόθηκε στο Βουκουρέστι από τον Z. Dimitrescu και χρονολογείται το 1920.

Ο σκοπός, όμως, είναι γνωστός και στο σερβικό ρεπερτόριο:

- "S Ulice U Baštice", ηχογραφημένο μεταξύ 1911 και 1913, ίσως στην Ευρώπη, από τον Joca Mlinko-Mimika & Tamburitza Društ. "Lira" (Columbia 66771 - E-1209)

Καταγράφεται και στο κροατικό ρεπερτόριο:

- "Jedna cura mala poljubac mi dala", ηχογραφημένο στο Ζάγκρεμπ τον Αύγουστο του 1911 από τον Zvonko Strmac (Gramophone 187 ak - 212013)

Τον συναντάμε και στο ουγγρικό ρεπερτόριο:

- "Marcsa induló", ηχογραφημένο περίπου το 1913 στην Βουδαπέστη από τον Aurél Göndör (Columbia 66666 - E1116)
- "A házaló", ηχογραφημένο γύρω στα 1912 στην Ευρώπη από την Császári és Királyi VI. gyalogezred zenekara (Diadal 58517 - D 1122)

Εντοπίζεται, επίσης, και στην πολωνική δισκογραφία:

- "Jojne Naprzód", ηχογραφημένο τον Αύγουστο του 1923 στη Νέα Υόρκη από τον Władysław Ochrymowicz (Odeon USA S-71800 - 11128-A) και στη Βαρσοβία το 1932 από τον Bolesław Norski‑Nożyca (Syrena Electro 22969 - 3902)

Αλλά και στην σλοβακική:

- "Marina Polka", ηχογραφημένο τον Ιανουάριο του 1930 στη Νέα Υόρκη, από την ορχήστρα του John Sitar (Columbia 111477 - 24132-F)

Φαίνεται πως ο συγκεκριμένος σκοπός αποτελεί μία εκ των δημοφιλέστερων επιλογών, όχι μόνο στο ελληνόφωνο αστικό λαϊκό ρεπερτόριο, αλλά και σε άλλα, κάτι που αναδεικνύει την συνθήκη του κοσμοπολιτισμού και του συγκρητισμού μέσα στην οποία ζούσαν και δρούσαν οι λαϊκοί μουσικοί. Όπως και άλλοι σκοποί, οι οποίοι τελικά αναδείχθηκαν σε αυτό που σήμερα θα ονομάζαμε “hit”, έτσι και αυτός υπογραμμίζει τις συνδιαλλαγές μεταξύ των ποικίλων ρεπερτορίων, τα οποία αποτελούσαν συνομιλητές σε μία μεγάλη σε γεωγραφικό εύρος οικουμένη. Έτσι, προκύπτει ένα συναρπαστικό δίκτυο που περιλαμβάνει ρεπερτόρια από την Ανατολική Ευρώπη, τα Βαλκάνια, και την Μεσόγειο, τα οποία προέρχονταν, από τη μία πλευρά, από τρεις μεγάλες αυτοκρατορίες: την Οθωμανική, την Αυστριακή και την Ρωσική. Από την άλλη, ενεργητικότατα αποτελούσαν και τα ρεπερτόρια από την Ιταλική οικουμένη, αλλά και από δύο μεγάλους διαρκώς εν κινήσει κόσμους: τον τσιγγάνικο και τον εβραϊκό (κυρίως τον Yiddish).

Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης